راهنمای علمی و کاربردی حمایت‌های روانی‌اجتماعی در دوران جنگ

راهنمای علمی و کاربردی حمایت‌های روانی‌اجتماعی در دوران جنگ

(مبتنی بر اصول مددکاری اجتماعی و روانشناختی)

مقدمه

حمایت‌های روانی‌اجتماعی (MHPSS) مجموعه‌ای از خدمات و فعالیت‌هاست که با هدف حفظ و ارتقای سلامت روان و رفاه اجتماعی افراد و جوامعِ درگیر بحران انجام می‌شود.

در شرایط جنگ، نیاز به این حمایت‌ها به‌دلیل افزایش ناگهانی استرس، جابه‌جایی اجباری، خشونت و از دست دادن عزیزان به‌طرز چشمگیری رشد می‌کند.

این راهنما با بهره‌گیری از رهنمودهای بین‌المللی IASC (2024)، WHO (2024)، Sphere (2023) و تجربه میدانی متخصصان ایرانی تدوین شده است.

 اصول راهبردی

 منشور حقوق‌محور

• کرامت و حقوق بشر در مرکز همه اقدامات است.
• مشارکت فعال افراد آسیب‌دیده در تصمیم‌گیری‌ها.

 هرم لایه‌ای IASC

1. خدمات پایه و امنیت: آب، غذا، سرپناه، اطلاعات درست.
2. حمایت‌های اجتماعی/خانوادگی: بازسازی شبکه‌های حمایتی، فعالیت‌های اجتماعی.
3. خدمات متمرکز غیرتخصصی: آموزش مهارت‌های مقابله‌ای، PFA، مشاوره کوتاه‌مدت.
4. خدمات تخصصی: درمان‌ اختلالات روانپزشکی، ارجاع به روانپزشک.

 اصول PFA (نگاه، گوش‌دادن، پیوند)

• آماده‌سازی، مشاهده شرایط، گوش‌دادن فعال، پیوند با منابع موجود.

مراقبت از مراقبین

• سوپرویژن، چرخش وظایف، برنامه‌های مراقبت از خود.

راهنمای گروه‌های هدف

کودکان

• ایجاد فضاهای دوست‌دار کودک و محیط‌های بازی امن.
• استفاده از بازی‌درمانی، هنر و داستان برای پردازش هیجانات.
• حمایت از والدین و آموزش مهارت فرزندپروری در بحران.
• پیشگیری از استخدام کودک‌سرباز و خدمات بازپیوست.

زنان و دختران

• تأسیس «فضاهای امن زنان» برای مشاوره و فعالیت‌های گروهی.
• پروتکل پیشگیری و پاسخ به GBV مطابق راهبرد UNFPA (2023–۲۰۲۵).
• به‌کارگیری مداخلات توانمندساز اقتصادی و حقوقی.

سالمندان

• غربالگری PTSD و افسردگی با ابزارهای کوتاه.
• گروه‌های همیار همسالان جهت کاهش انزوا.
• دسترس‌پذیری فیزیکی (مسیرها، سرویس‌ها) و اطلاعات درشت‌خط.
• به‌رسمیت شناختن نقش انتقال تجربه و معنابخشی.

توانخواهان (افراد دارای معلولیت)

• اصل «هیچ‌چیز درباره ما بدون ما»؛ مشارکت کامل افراد معلول.
• ارزیابی و رفع موانع محیطی و ارتباطی؛ طراحی فراگیر.
• ارائه خدمات توانبخشی پیوسته و حمایت‌های همتراز روانی‌اجتماعی.
• هماهنگی با مکانیزم‌های «شمول معلولیت» و سازمان‌های مردم‌نهاد تخصصی.

مراحل طراحی و اجرا

1. ارزیابی سریع نیازها (۵–۷ روز نخست).
2. تحلیل ذی‌نفعان و تشکیل کمیته راهبری چندبخشی.
3. طراحی برنامه با اهداف SMART و بودجه‌بندی.
4. اجرای آزمایشی و اصلاح مبتنی بر بازخورد.
5. یکپارچه‌سازی با بخش‌های سلامت، آموزش و حمایت اجتماعی.
6. پایش و ارزیابی با شاخص‌های کیفی/کمی Sphere.

ابزارها و منابع عملی

ملاحظات فرهنگی و بومی ایران

• همکاری با نهادهای محلی (مساجد، هلال‌احمر، گروه‌های داوطلب).
• به‌کارگیری زبان بومی و تبیین مفاهیم در چارچوب ارزش‌های اسلامی.
• حساسیت نسبت به برچسب‌زنی و تابوهای مرتبط با سلامت روان.

مراقبت از مراقبین

• سیاست «۷–۲–۱»: هفت ساعت خواب، دو وعده غذای سالم، یک ساعت فعالیت لذت‌بخش در روز.
• جلسات تخلیه روانی هفتگی و پشتیبانی همتراز.

جمع‌بندی

حمایت‌های روانی‌اجتماعی اثربخش در دوران جنگ، نیازمند رویکردی چندلایه، مشارکتی و مبتنی بر شواهد است. دنبال‌کردن اصول مطرح‌شده در این راهنما به مدیران بحران، مددکاران اجتماعی و روانشناسان کمک می‌کند تا از آسیب‌پذیری گروه‌های مختلف بکاهند و تاب‌آوری جامعه را ارتقا بخشند.

منابع منتخب

1. IASC. Guidelines on Mental Health and Psychosocial Support in Emergency Settings. بازنگری ۲۰۲۴.
2. WHO. Resolution WHA77.6: Strengthening MHPSS Across the Emergency Cycle, ۲۰۲۴.
3. Sphere Project. Sphere Handbook: Humanitarian Charter and Minimum Standards, ویرایش ۲۰۲۳.
4. UNICEF. MHPSS in Emergencies Toolkit, ۲۰۲۴.
5. UNFPA. GBV in Emergencies Strategy 2023–۲۰۲۵, ۲۰۲۳.
6. HelpAge International. MHPSS with Older People in Humanitarian Crises: Good Practice Guide, ۲۰۲۴.
7. Humanity & Inclusion. Always Included: Disability Inclusion in Crises, ۲۰۲۳.
8. WHO. Psychological First Aid: Guide for Field Workers, بازویرایش ۲۰۲۴.

رسانه تاب آوری ایران