آزار کلامی در کودکان؛ زخمی پنهان بر روان نسل آینده

آزار کلامی در کودکان؛ زخمی پنهان بر روان نسل آینده

به قلم مرضیه پیرمردی – مددکار اجتماعی

مقدمه

آزار کلامی یکی از اشکال کمتر دیده‌شده خشونت علیه کودکان است که آثار آن گاه از آزار جسمی نیز ماندگارتر است.

بسیاری از والدین فریاد، تهدید یا تحقیر را صرفاً ابزاری برای تربیت می‌دانند، در حالی که پژوهش‌ها نشان داده‌اند این رفتارها پیامدهای عمیق و گاه جبران‌ناپذیر بر سلامت روان کودک برجای می‌گذارند Straus & Field, 2003)؛ شیرعلی، ۱۴۰۱).

با وجود اهمیت موضوع، هنوز در بسیاری از نظام‌های حقوقی و اجتماعی، آزار کلامی به‌عنوان یک مقوله مستقل شناسایی نشده است.

تعریف و ویژگی‌ها

انجمن روانشناسی آمریکا (۱۹۹۵) آزار روانی را الگویی تکرارشونده از رفتار مراقب می‌داند که پیام طرد یا بی‌ارزشی به کودک منتقل می‌کند.

در همین چارچوب، آزار کلامی شامل تحقیر، سرزنش، تهدید، تمسخر یا سکوت تنبیهی است ( Glaser, 2002؛ محمدخانی، ۱۳۹۷).

پژوهش‌های داخلی نیز تأکید دارند که بسیاری از رفتارهای رایج والدین در ایران، هرچند به قصد تربیت انجام می‌شوند، در عمل مصداق خشونت کلامی محسوب می‌شوند (شیرعلی، ۱۴۰۱).

چارچوب نظری

دو رویکرد مهم می‌تواند این پدیده را توضیح دهد:

1. نظریه یادگیری اجتماعی بندورا (۱۹۷۷): کودکان رفتارهای والدین را مشاهده و تکرار می‌کنند. وقتی زبان خشونت‌آمیز را بیاموزند، آن را در روابط اجتماعی خود بازتولید کرده و چرخه خشونت تداوم می‌یابد.
2. نظریه رشد اریکسون (۱۹۶۳): آزار کلامی می‌تواند در مراحل رشد روانی، احساس شرم و بی‌کفایتی ایجاد کند و در نوجوانی به بحران هویت و در بزرگسالی به افسردگی منجر شود.

شیوع و اشکال رایج

مطالعات جهانی نشان داده‌اند بیش از نیمی از کودکان تجربه‌ای از آزار کلامی توسط والدین یا معلمان داشته‌اند (Dubowitz et al., 2023).

در ایران نیز پژوهشی در تهران بیان می‌کند که میزان شیوع خشونت کلامی و روانی در میان کودکان معنادار و نگران‌کننده است (شیرعلی، ۱۴۰۱).

اشکال شایع این نوع بدرفتاری شامل فریاد زدن، مقایسه منفی، برچسب‌گذاری، تهدید، نادیده‌گرفتن عمدی و تحقیر است.(۱۹۹۱،McGee & Wolfe،مقاله آزار کلامی کودکان نابینا،۱۳۹۶).

پیامدهای آزار کلامی

پیامدهای این پدیده گسترده و چندبعدی است:

• کوتاه‌مدت: اضطراب، کاهش اعتمادبه‌نفس، افت تحصیلی و مشکلات خواب.
• میان‌مدت: دشواری در روابط اجتماعی، پرخاشگری یا انزوا و احساس طردشدگی.
• بلندمدت: بروز اختلالات روانی چون افسردگی و اضطراب فراگیر، مشکلات هویتی و گرایش به رفتارهای پرخطر.

پژوهش‌ها نشان داده‌اند که آسیب‌های ناشی از آزار کلامی از نظر شدت با آزار جسمی یا حتی جنسی قابل مقایسه است. ( Vachon et al., 2015) این یافته ضرورت توجه جدی‌تر به این نوع خشونت را دوچندان می‌کند.

ضرورت شناسایی مستقل

اگرچه آزار جسمی، جنسی، عاطفی و غفلت چهار مقوله اصلی بدرفتاری با کودک شناخته می‌شوند، شواهد علمی حاکی از آن است که آزار کلامی ویژگی‌ها و پیامدهای خاص خود را دارد (Dubowitz et al., 2023).

در ایران نیز پژوهش‌های اجتماعی و روانشناختی بر لزوم تمایز این پدیده تأکید کرده‌اند (محمدخانی، ۱۳۹۷؛ شیرعلی، ۱۴۰۱).

شناسایی مستقل آزار کلامی می‌تواند مبنایی برای مداخلات مددکاری، سیاست‌گذاری اجتماعی و اصلاح قوانین حمایتی باشد.

راهکارها

1. آموزش والدین و مراقبان: ارتقای آگاهی درباره آثار مخرب آزار کلامی و جایگزینی آن با شیوه‌های فرزندپروری مثبت.
2. مدارس به‌عنوان محیط حساس: آموزش معلمان درباره اثرات زبان آسیب‌زا و تشویق به استفاده از روش‌های ارتباطی سالم.
3. خدمات مددکاری و مشاوره: شناسایی کودکان قربانی و ارائه حمایت‌های روانی ـ اجتماعی (ایرانپا، ۱۳۹۶).
4. سیاست‌گذاری اجتماعی: اصلاح قوانین حمایتی و گنجاندن آزار کلامی به‌عنوان مصداق روشن کودک‌آزاری.

نتیجه‌گیری

آزار کلامی زخمی پنهان اما عمیق بر روان کودکان است که آثار آن سال‌ها ادامه می‌یابد.

اگرچه ممکن است کلمات در ظاهر ساده و بی‌ضرر به نظر برسند، اما در ذهن و قلب کودک می‌توانند به ریشه‌های اضطراب، افسردگی و مشکلات هویتی تبدیل شوند.

شناسایی این پدیده به‌عنوان یک مقوله مستقل و برنامه‌ریزی برای پیشگیری و مداخله، ضرورتی جدی برای جامعه امروز ایران است؛ جامعه‌ای که سلامت نسل آینده‌اش به کیفیت روابط امروز والدین و فرزندان وابسته است.

آزار کلامی در کودکان؛ زخمی پنهان بر روان نسل آینده

یادداشت اختصاصی از مرضیه پیرمردی – کارشناسی مددکاری اجتماعی از دانشگاه خوارزمی
کارشناسی ارشد علوم اجتماعی (جمعیت شناسی) از دانشگاه علامه طباطبایی

منابع

منابع انگلیسی

• American Psychological Association. (1995). Guidelines for psychological practice with children and adolescents. Washington, DC: APA.
• Bandura, A. (1977). Social learning theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.
• Dubowitz, H., et al. (2023). Childhood verbal abuse and its unique impact: A systematic review. Child Abuse & Neglect, 141, ۱۰۶۱۴۷.
• Erikson, E. H. (1963). Childhood and society (2nd ed.). New York: Norton.
• Glaser, D. (2002). Emotional abuse and neglect (psychological maltreatment): A conceptual framework. Child Abuse & Neglect, 26(۶–۷), ۶۹۷–۷۱۴.
• McGee, R. A., & Wolfe, D. A. (1991). Psychological maltreatment: Toward an operational definition. Development and Psychopathology, 3(۱), ۳–۱۸.
• Straus, M. A., & Field, C. J. (2003). Psychological aggression by American parents. Journal of Marriage and Family, 65(۴), ۷۹۵–۸۰۸.
• Vachon, D. D., et al. (2015). Assessment of harmful effects of child maltreatment. JAMA Psychiatry, 72(۱۱), ۱۱۳۵–۱۱۴۲.

منابع فارسی

• شیرعلی، م. (۱۴۰۱). کاوشی در باب خشونت و کودک‌آزاری در تهران. مجله علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
• محمدخانی، پ. (۱۳۹۷). کودک‌آزاری و پیامدهای روانی آن. انجمن روانشناسی ایران.
• مقاله «آزار کلامی نسبت به کودکان نابینا در بین والدین آنان» (۱۳۹۶). فصلنامه تعالی مشاوره و روان‌درمانی.
• «ارتباط بین تجربیات نامطلوب دوران کودکی مادر و مشکلات روان‌شناختی کودکانش» (۱۳۹۸). مجله روان‌پزشکی و روان‌شناسی بالینی ایران.
• ایرانپا (۱۳۹۶). کودک‌آزاری و پیامدهای روانی آن. پایگاه انجمن روانشناسی ایران

رسانه تاب آوری ایران