نقش و کارکرد مددکاری اجتماعی در حوزه اعتیاد
مددکاری اجتماعی اعتیاد، با تمرکز بر تعامل فرد و محیط، ابزاری قدرتمند برای حل مسئله اعتیاد در ابعاد فردی، خانوادگی و اجتماعی است.
فهرست عناوین مطلب
نقش و کارکرد مددکاری اجتماعی در حوزه اعتیاد
اعتیاد به مواد مخدر و روان‌گردان، همچنین اعتیادهای رفتاری، از پیچیده‌ترین و پردامنه ترین آسیب‌های اجتماعی و بهداشتی-روانی در جهان امروز است.
مددکاری اجتماعی اعتیاد به عنوان یک تخصص حیاتی و بین‌رشته‌ای، با رویکردی جامع‌نگر به این مسئله می‌پردازد.
این مقاله پژوهشی، ضمن تبیین ماهیت و گستره اعتیاد از منظر مددکاری اجتماعی، به بررسی نقش‌ها، کارکردها و مدل‌های مداخله‌ای مددکاران اجتماعی در سه سطح پیشگیری، درمان و بازتوانی پرداخته و بر اهمیت تخصص و آموزش مستمر در این حوزه تأکید می‌کند.
یافته‌ها نشان می‌دهد که مددکار اجتماعی نه تنها در فرآیند درمان بالینی، بلکه در تضمین ثبات و حفظ بهبودی از طریق رفع موانع اجتماعی-اقتصادی مراجع، نقشی غیرقابل جایگزین دارد.
مقدمه
اعتیاد به عنوان یک اختلال مصرف مواد (SUD) یا رفتاری، بر تمام جنبه‌های زندگی فرد از جمله سلامت جسمی، روانی، روابط خانوادگی، وضعیت شغلی و جایگاه اجتماعی تأثیر مخربی می‌گذارد.
مددکاری اجتماعی با تکیه بر دیدگاه سیستمی و محیط در فرد (Person-in-Environment)، اعتیاد را محصول تعامل پیچیده‌ای از آسیب‌پذیری‌های فردی (مانند اختلالات همبود روانی و ژنتیک) و فشارهای محیطی (مانند فقر، بیکاری، خشونت خانگی و عدم عدالت اجتماعی) می‌داند.
در این چهارچوب، مداخلات مددکاری اجتماعی فراتر از توقف مصرف، به دنبال بازگرداندن فرد به کارکرد طبیعی اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی او و خانواده‌اش است.
چارچوب نظری و حیطه عمل مددکاری اجتماعی اعتیاد
مددکاران اجتماعی اعتیاد، متخصص در درک پویایی‌های بیماری اعتیاد، پیامدهای روانی-اجتماعی آن و چگونگی تأثیر آن بر سیستم خانواده و جامعه هستند. حیطه عمل آن‌ها بر سه ستون اصلی استوار است:
پیشگیری (Pre-Contemplation & Contemplation)
در این سطح، هدف مقابله با اجتماعی شدن اعتیاد است. مددکاران با استفاده از روش مددکاری جامعه‌ای، برنامه‌های آگاهی‌بخش و توانمندسازی را در مدارس، محلات پرخطر و محیط‌های کاری طراحی و اجرا می‌کنند. این برنامه‌ها شامل:
- آموزش مهارت‌های زندگی: تقویت مهارت‌های مقابله، تصمیم‌گیری و “نه گفتن” به ویژه در نوجوانان.
- تقویت عوامل محافظت‌کننده: ایجاد و تقویت پیوندهای اجتماعی سالم، ارائه فرصت‌های فعالیت‌های جایگزین (ورزشی، هنری، شغلی).
- شناسایی و حمایت از گروه‌های پرخطر: اقدام به موقع برای کودکانی که در معرض آسیب یا در خانواده‌های آشفته هستند.
درمان و مداخله (Action)
در این مرحله، مددکاران اجتماعی بخشی از تیم چندرشته‌ای درمانی (پزشک، روانشناس، پرستار) در مراکز درمانی (کمپ‌های ترک اعتیاد، کلینیک‌های سرپایی، بیمارستان‌ها) هستند. وظایف کلیدی عبارتند از:
- ارزیابی روانی-اجتماعی (Psychosocial Assessment): جمع‌آوری اطلاعات جامع درباره سابقه مصرف، وضعیت روانی، روابط خانوادگی، مشکلات حقوقی و موانع اجتماعی مراجع برای تدوین طرح درمان جامع و فردی.
- مشاوره و درمانگری: ارائه مشاوره فردی و گروهی با استفاده از رویکردهای مبتنی بر شواهد مانند مصاحبه انگیزشی (MI) و درمان شناختی-رفتاری (CBT) به ویژه در زمینه پیشگیری از عود (Relapse Prevention).
- مدیریت پرونده (Case Management): هماهنگی خدمات مختلف مورد نیاز مراجع از جمله سم‌زدایی، خدمات روانپزشکی، مسکن، خدمات حقوقی و آموزشی.
بازتوانی و حفظ بهبودی (Maintenance)
این مهم‌ترین و چالش‌برانگیزترین مرحله است که بر تثبیت بهبودی و بازگشت موفقیت‌آمیز به جامعه تمرکز دارد.
- حمایت از خانواده: ارائه مشاوره خانواده به منظور آموزش درباره ماهیت اعتیاد، تعیین انتظارات واقع‌بینانه، و بهبود الگوهای ارتباطی ناسالم.
- سازگاری اجتماعی: کمک به بهبودیافتگان برای یافتن شغل، مسکن مناسب، و احیای روابط اجتماعی سالم.
- مدل‌های توانمندسازی گروهی: استفاده از مددکاری گروهی با رویکردهایی مانند واقعیت درمانی یا مدل جبرانی، که ثابت شده است تأثیر معناداری بر افزایش تاب‌آوری و سازگاری اجتماعی بهبودیافتگان دارد.
- حمایت در برابر لغزش و عود: ارائه پایش مستمر و آموزش به مراجع و خانواده برای درک تفاوت لغزش (بخشی از فرآیند تغییر) و عود (بازگشت به الگوی مصرف) و نحوه مدیریت موقعیت‌های پرخطر.
چالش‌ها و ضرورت‌های حرفه‌ای
با وجود نقش کلیدی، مددکاران اجتماعی اعتیاد با چالش‌هایی مواجه‌اند. انگ اجتماعی (Stigma) پیرامون اعتیاد و عدم پذیرش فرد بهبودیافته در جامعه، از بزرگترین موانع در راه بازتوانی است که نیازمند فعالیت‌های حمایتی (Advocacy) مددکاران در سطح سیاست‌گذاری و جامعه است.
همچنین، نیاز به آموزش تخصصی مستمر در خصوص مواد جدید، اختلالات همبود (Mental Health Co-occurring Disorders) و به‌روزترین روش‌های درمانی مبتنی بر شواهد، برای ارتقاء کارایی حرفه‌ای این متخصصان ضروری است.
نتیجه‌گیری
مددکاری اجتماعی اعتیاد، با تمرکز بر تعامل فرد و محیط، ابزاری قدرتمند برای حل مسئله اعتیاد در ابعاد فردی، خانوادگی و اجتماعی است.
در نهایت، موفقیت در این حوزه مستلزم شناخت عمیق مددکار از ریشه‌های فردی و ساختاری اعتیاد و استفاده هوشمندانه از کلیه روش‌های مددکاری برای تقویت خصایص مثبت، ایجاد امید و اعتماد به نفس در مراجع، و فراهم‌سازی زیرساخت‌های اجتماعی برای پایداری بهبودی است. بدون حضور فعال و تخصصی مددکاران اجتماعی، چرخه کامل ساماندهی و توانمندسازی افراد مبتلا به اعتیاد ناقص خواهد بود.
