تاب‌آوری خانواده؛ رکن کلیدی در مداخلات مددکاری اجتماعی صنعتی برای ارتقاء بهداشت روان کارکنان
فهرست عناوین مطلب
- تاب‌آوری خانواده؛ رکن کلیدی در مداخلات مددکاری اجتماعی صنعتی برای ارتقاء بهداشت روان کارکنان
- مقدمه: مددکاری اجتماعی صنعتی و دغدغه‌ی سلامت روان سیستمی
- مبانی نظری تاب‌آوری خانواده در بستر صنعت
- نقش مددکاری اجتماعی صنعتی در تقویت تاب‌آوری خانواده
- ۱. سطح فردی (کارکنان)
- ۲. سطح خانواده
- ۳. سطح سازمانی و اجتماعی
- نتیجه‌گیری
تاب‌آوری خانواده؛ رکن کلیدی در مداخلات مددکاری اجتماعی صنعتی برای ارتقاء بهداشت روان کارکنان
مقدمه: مددکاری اجتماعی صنعتی و دغدغه‌ی سلامت روان سیستمی
مددکاری اجتماعی صنعتی (Industrial Social Work) حوزه‌ای حیاتی است که در تقاطع سلامت روان کارکنان و بهره‌وری سازمانی قرار می‌گیرد.
ماهیت این تخصص، فراتر از ارائه مشاوره‌های انفرادی یا آموزش‌های عمومی است؛ بلکه یک فرایند نظام‌مند است که با هدف حفظ و ارتقاء سلامت روانی کل جامعه کارکنان بخش صنعت طراحی می‌شود.
چالش‌های محیط کار، اعم از استرس‌های شغلی، ساعات طولانی، ناامنی شغلی و کار اقماری، به‌طور مستقیم بر وضعیت روانی فرد تأثیر می‌گذارد. با این حال، دامنه اثرات این چالش‌ها محدود به فرد نمی‌ماند و بلافاصله به نهاد بنیادین جامعه، یعنی خانواده، سرایت می‌کند.
در این میان، تاب‌آوری خانواده (Family Resilience) نه تنها یک هدف، بلکه یک رکن اساسی در مدل‌های مداخله‌ای مددکاری اجتماعی صنعتی محسوب می‌شود.
این مقاله به بررسی اهمیت تاب‌آوری خانواده، نقش مددکاری اجتماعی در تقویت آن و لزوم اتخاذ یک رویکرد اکولوژیک برای حفظ بهداشت روان در محیط صنعتی می‌پردازد.
مبانی نظری تاب‌آوری خانواده در بستر صنعت
تاب‌آوری خانواده عبارت است از توانایی نظام خانواده در سازگاری موفقیت‌آمیز و بازیابی تعادل در مواجهه با استرس‌ها، بحران‌ها و چالش‌های مزمن (مانند فشارهای ناشی از شغل پر استرس یا کار اقماری).
این مفهوم بر پایه تئوری‌های سیستم‌های خانواده و رویکرد مبتنی بر نقاط قوت (Strength-Based Approach) استوار است.
در حوزه صنعت، خانواده‌ها اغلب با چالش‌های منحصر به فردی مواجه‌اند که می‌توان آن‌ها را در سه محور اصلی دسته‌بندی کرد:
- فشارهای شغلی انتقال‌یافته: استرس، اضطراب یا فرسودگی شغلی کارکنان به سرعت به خانه منتقل شده و بر روابط زناشویی و فرزندپروری تأثیر می‌گذارد.
- اختلال در ساختار و کارکرد خانواده: در مشاغلی مانند کار اقماری یا شیفتی، غیبت یا حضور متناوب والد شاغل، موجب ایجاد شکاف در ارتباطات و ناهماهنگی در الگوهای تربیتی می‌شود.
- چالش‌های اقتصادی و اجتماعی: ناامنی شغلی، تغییرات اقتصادی یا مسائل مربوط به محل کار، مستقیماً بر ثبات مالی و روانی خانواده فشار وارد می‌کند.
تاب‌آوری خانواده به عنوان یک عامل محافظتی عمل می‌کند و به اعضای خانواده این امکان را می‌دهد تا با وجود این چالش‌ها، همبستگی خود را حفظ کرده و رشد کنند. عواملی چون گرمای خانواده، مهربانی، حمایت هیجانی، ساختارهای روشن و مهارت‌های حل مسئله مشترک از مولفه‌های کلیدی این تاب‌آوری هستند.
نقش مددکاری اجتماعی صنعتی در تقویت تاب‌آوری خانواده
مددکاری اجتماعی صنعتی با اتخاذ یک دیدگاه اکولوژیکی (Ecological Perspective)، نه تنها بر فرد شاغل، بلکه بر تعامل او با محیط‌های اجتماعی (مخصوصاً خانواده) متمرکز می‌شود. نقش این حرفه در تقویت تاب‌آوری خانواده را می‌توان در چند سطح دنبال کرد:
۱. سطح فردی (کارکنان)
- مشاوره و توانمندسازی: ارائه مشاوره‌های فردی تخصصی برای کمک به کارکنان در مدیریت استرس، حل تعارضات بین کار و زندگی و تقویت مهارت‌های مقابله‌ای.
- آموزش مهارت‌های فردی: برگزاری کارگاه‌هایی با محوریت تنظیم هیجان، خودآگاهی و خودکارآمدی که به‌طور غیرمستقیم آمادگی فرد را برای نقش‌های خانوادگی بهبود می‌بخشد.
۲. سطح خانواده
- مداخلات آموزشی و پیشگیرانه: برگزاری کارگاه‌های آموزش تاب‌آوری خانواده که بر تقویت مهارت‌های ارتباطی، حل تعارض زناشویی، فرزندپروری مؤثر در شرایط خاص شغلی (مانند کار اقماری) و ایجاد مرزهای سالم بین کار و خانه تأکید دارد.
- حمایت در زمان بحران: ارائه مداخلات بحران‌زدایی خانواده در زمان‌هایی مانند اخراج، حوادث شغلی یا بیماری‌های مزمن ناشی از کار، به‌منظور بازیابی سریع تعادل و جلوگیری از فروپاشی روانی خانواده.
۳. سطح سازمانی و اجتماعی
- توسعه شبکه‌های حمایتی: کمک به ایجاد شبکه‌های حمایتی درون و برون‌سازمانی برای خانواده‌های کارکنان. این شامل گروه‌های حمایتی همسران، تسهیل دسترسی به خدمات اجتماعی و رفاهی جامعه، و ایجاد سرمایه اجتماعی در میان خانواده‌های همکار است.
- تغییر سیاست‌های سازمانی: ایفای نقش به عنوان وکیل تغییر (Advocate) در سازمان برای تعدیل سیاست‌هایی که به سلامت خانواده آسیب می‌زند (مانند کاهش ساعات کاری نامتعارف، تسهیل مرخصی والدین، و ارائه خدمات بیمه سلامت روان برای خانواده). مددکاران اجتماعی صنعتی، لزوم تعهد سازمانی به مسئولیت اجتماعی شرکتی (CSR) را در قبال خانواده کارکنان ترویج می‌دهند.
نتیجه‌گیری
مددکاری اجتماعی صنعتی، فراتر از یک واحد رفاهی، یک واحد سرمایه‌گذاری استراتژیک در حوزه منابع انسانی است.
حفظ بهداشت روان کارکنان یک سیستم پیوسته است که با سلامت روان خانواده گره خورده است. از این رو، تاب‌آوری خانواده به عنوان شریان حیاتی این سیستم، باید در کانون توجه مددکاران اجتماعی صنعتی قرار گیرد.
مداخلات مؤثر، باید از رویکردهای ساده مانند مشاوره فردی فراتر رفته و به سمت مداخلات نظام‌مند خانوادگی، توسعه اجتماع و تغییر سیاست‌های سازمانی سوق یابد.
با تقویت تاب‌آوری خانواده، سازمان‌ها نه تنها از کارکنانی با تمرکز و بهره‌وری بیشتر بهره‌مند می‌شوند، بلکه به پایداری اجتماعی و سلامت بلندمدت جامعه‌ای که در آن فعالیت می‌کنند، کمک شایانی می‌نمایند. این رویکرد، تضمین‌کننده این است که صنعت، با وجود تمام فشارهای خود، به جای منبع آسیب، منبع حمایت و رشد برای کارکنان و عزیزان آن‌ها باشد.
