مطالعه تطبیقی مدل‌های تاب‌آوری در مددکاری اجتماعی ایران و جهان

مطالعه تطبیقی مدل‌های تاب‌آوری در مددکاری اجتماعی ایران و جهان

نگاهی به کانادا، استرالیا، و آفریقای جنوبی

پژوهشی از جواد طلسچی یکتا؛ بنیانگذار رسانه تاب آوری ایران

چکیده: تاب‌آوری، به عنوان توانایی افراد، خانواده‌ها، گروه‌ها و جوامع برای غلبه بر سختی‌ها، سازگاری با تغییرات و بازیابی از آسیب‌ها، مفهومی محوری در مددکاری اجتماعی است. این مقاله به مطالعه تطبیقی مدل‌های تاب‌آوری در مددکاری اجتماعی ایران و سه کشور منتخب (کانادا، استرالیا، و آفریقای جنوبی) می‌پردازد. هدف، شناسایی شباهت‌ها و تفاوت‌ها در رویکردها، نظریه‌ها و شیوه‌های کاربردی تاب‌آوری در این کشورهاست. با تحلیل مدل‌های بومی و بین‌المللی، این پژوهش به دنبال ارائه بینش‌هایی برای تقویت مداخلات تاب‌آوری‌محور در مددکاری اجتماعی، به ویژه در بستر ایران، و همچنین بهره‌گیری از تجارب موفق جهانی است.

مقدمه

تاب‌آوری، فراتر از صرفاً بازگشت به حالت اولیه، به معنای رشد و شکوفایی پس از مواجهه با چالش‌ها و تجربه‌های ناگوار است. در دنیای امروز که مملو از بحران‌های اقتصادی، اجتماعی، محیطی و فردی است، ارتقای تاب‌آوری افراد و جوامع از اهمیت حیاتی برخوردار است. مددکاران اجتماعی، در خط مقدم ارائه خدمات به آسیب‌پذیرترین اقشار جامعه، نقش کلیدی در تقویت تاب‌آوری ایفا می‌کنند. با این حال، رویکردها و مدل‌های تاب‌آوری ممکن است بسته به بستر فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی هر کشور متفاوت باشد.

این مقاله با هدف مقایسه و تحلیل مدل‌های تاب‌آوری در مددکاری اجتماعی ایران با کشورهای کانادا، استرالیا و آفریقای جنوبی نگارش شده است. انتخاب این کشورها به دلیل تنوع در سیستم‌های مددکاری اجتماعی، رویکردهای فرهنگی و اجتماعی، و همچنین تجربه‌های متفاوت در مواجهه با چالش‌های خاص، صورت گرفته است. کانادا و استرالیا، به عنوان کشورهای توسعه‌یافته با سیستم‌های رفاهی پیشرفته و رویکردهای مددکاری اجتماعی مبتنی بر حقوق بشر، و آفریقای جنوبی، به عنوان کشوری در حال توسعه با چالش‌های پیچیده اجتماعی و اقتصادی و میراثی از آپارتاید، می‌توانند طیف وسیعی از تجارب را برای مقایسه ارائه دهند.

چارچوب نظری تاب‌آوری در مددکاری اجتماعی

مفهوم تاب‌آوری ریشه در حوزه‌های روانشناسی رشد و آسیب‌شناسی روانی دارد، اما به سرعت به سایر رشته‌ها از جمله مددکاری اجتماعی گسترش یافته است. مدل‌های نظری متعددی برای تبیین تاب‌آوری وجود دارد که می‌توان آنها را به سه دسته کلی تقسیم کرد:

1. مدل‌های ویژگی‌محور (Trait-Based Models): بر ویژگی‌های درونی فرد مانند خوش‌بینی، خودکارآمدی و مهارت‌های حل مسئله تأکید دارند.
2. مدل‌های فرآیندمحور (Process-Based Models): تاب‌آوری را به عنوان یک فرآیند پویا و تعاملی بین فرد و محیط می‌بینند که شامل عوامل محافظت‌کننده و عوامل خطر می‌شود. این مدل‌ها بر مداخلات برای تقویت عوامل محافظت‌کننده و کاهش عوامل خطر تمرکز دارند.
3. مدل‌های اکولوژیکی-سیستمی (Ecological-Systemic Models): تاب‌آوری را در بستر وسیع‌تر اکوسیستم اجتماعی (خانواده، جامعه، سیاست‌ها) در نظر می‌گیرند و بر اهمیت منابع اجتماعی، حمایت‌های شبکه‌ای و سیاست‌های کلان در ارتقای تاب‌آوری تأکید می‌کنند. اکثر رویکردهای مددکاری اجتماعی در حوزه تاب‌آوری، از این دیدگاه سیستمی بهره می‌برند.

در مددکاری اجتماعی، تاب‌آوری نه تنها به عنوان یک ویژگی فردی، بلکه به عنوان یک ظرفیت اجتماعی و جمعی در نظر گرفته می‌شود. مددکاران اجتماعی با شناسایی و تقویت منابع درونی افراد و خانواده‌ها، و همچنین با ایجاد و تقویت شبکه‌های حمایت اجتماعی و جوامع تاب‌آور، به ارتقای این ظرفیت کمک می‌کنند.

مدل‌های تاب‌آوری در مددکاری اجتماعی: تحلیل تطبیقی

در این بخش، به بررسی مدل‌ها و رویکردهای تاب‌آوری در کشورهای منتخب و ایران می‌پردازیم:

کانادا: رویکرد سیستمی و اجتماع‌محور

کانادا دارای یک سیستم رفاهی پیشرفته و رویکردهای مددکاری اجتماعی قوی مبتنی بر حقوق بشر و عدالت اجتماعی است. در این کشور، تاب‌آوری اغلب در یک چارچوب سیستمی و اجتماع‌محور درک می‌شود:

• مدل‌های مبتنی بر توانمندسازی (Empowerment-Based Models): مددکاران اجتماعی در کانادا بر توانمندسازی افراد و جوامع برای شناسایی منابع خود و غلبه بر چالش‌ها تمرکز دارند. این رویکرد به ویژه در کار با جوامع بومی (Indigenous communities) برای تقویت تاب‌آوری فرهنگی و بازیابی از آسیب‌های تاریخی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• خدمات جامع سلامت روان و اعتیاد: تاب‌آوری در بستر خدمات سلامت روان ادغام شده است. برنامه‌های پیشگیری، مداخله زودهنگام و توانبخشی برای ارتقای تاب‌آوری در برابر استرس، تروما و اعتیاد توسعه یافته‌اند.
• مدل‌های مبتنی بر نقاط قوت (Strengths-Based Models): تأکید بر شناسایی و تقویت نقاط قوت و منابع افراد، خانواده‌ها و جوامع به جای تمرکز صرف بر آسیب‌شناسی. این رویکرد به مددکاران اجتماعی کمک می‌کند تا با مراجعین همکاری کنند تا راه حل‌های منحصر به فرد خود را برای مواجهه با مشکلات بیابند.
• تمرکز بر تاب‌آوری جامعه (Community Resilience): سرمایه‌گذاری در برنامه‌های توسعه جامعه، شبکه‌های اجتماعی قوی و آمادگی در برابر بلایای طبیعی برای تقویت تاب‌آوری جمعی.

استرالیا: از رویکرد فردی تا تاب‌آوری جامعه

استرالیا نیز مانند کانادا، یک کشور توسعه‌یافته با سیستم رفاهی قوی است که بر رویکردهای مبتنی بر شواهد در مددکاری اجتماعی تأکید دارد:

• مدل‌های شناختی-رفتاری و تروماآگاه (Cognitive-Behavioral and Trauma-Informed Models): در استرالیا، به ویژه در کار با بازماندگان تروما (مانند قربانیان خشونت خانگی یا بلایای طبیعی)، رویکردهای تروماآگاه که بر درک تأثیر تروما و ایجاد فضایی امن برای بهبود تمرکز دارند، رایج هستند. این رویکردها شامل آموزش مهارت‌های مقابله‌ای و تنظیم هیجانی برای تقویت تاب‌آوری می‌شود.
• چارچوب‌های سلامت روان عمومی (Public Mental Health Frameworks): تاب‌آوری به عنوان یک جزء کلیدی در استراتژی‌های سلامت روان عمومی ادغام شده است. برنامه‌های مدارس، محل کار و جامعه برای ارتقای تاب‌آوری در برابر استرس‌های روزمره و چالش‌های زندگی توسعه یافته‌اند.
• تاب‌آوری در برابر بلایای طبیعی (Disaster Resilience): با توجه به شیوع بلایای طبیعی (مانند آتش‌سوزی‌های جنگلی و سیل) در استرالیا، مدل‌های تاب‌آوری جامعه برای کمک به جوامع برای آمادگی، واکنش و بازیابی از این حوادث اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده‌اند. این مدل‌ها شامل تقویت سرمایه اجتماعی و شبکه‌های محلی است.
• مشارکت بومیان (Indigenous Engagement): توجه فزاینده‌ای به رویکردهای تاب‌آوری فرهنگی در کار با جوامع بومی استرالیا (Aboriginal and Torres Strait Islander communities) وجود دارد که بر بازیابی و تقویت هویت فرهنگی و ارتباط با سرزمین تأکید دارد.

آفریقای جنوبی: تاب‌آوری در بستر پس از آپارتاید

آفریقای جنوبی با میراث آپارتاید و چالش‌های عمیق اجتماعی-اقتصادی (فقر، نابرابری، HIV/AIDS، خشونت) مواجه است. مددکاری اجتماعی در این کشور نقشی حیاتی در بازسازی جامعه و ارتقای تاب‌آوری ایفا می‌کند:

• تاب‌آوری در مواجهه با تروماهای جمعی (Collective Trauma Resilience): بسیاری از مداخلات تاب‌آوری در آفریقای جنوبی به تروماهای جمعی ناشی از آپارتاید، فقر و خشونت می‌پردازند. این رویکردها بر فرآیندهای آشتی، شفای جمعی و بازسازی اجتماعی تمرکز دارند.
• مدل‌های تاب‌آوری مبتنی بر جامعه (Community-Based Resilience Models): با توجه به محدودیت منابع دولتی، مدل‌های مبتنی بر جامعه و توانمندسازی خودیاری (self-help) نقش مهمی ایفا می‌کنند. این مدل‌ها شامل تقویت شبکه‌های سنتی، گروه‌های حمایتی محلی و توانمندسازی رهبران جامعه است.
• مدل‌های تاب‌آوری برای کودکان و جوانان (Child and Youth Resilience Models): با توجه به درصد بالای کودکان و جوانان آسیب‌پذیر، برنامه‌هایی برای تقویت تاب‌آوری در برابر فقر، خشونت و HIV/AIDS توسعه یافته‌اند. این برنامه‌ها اغلب شامل آموزش مهارت‌های زندگی، حمایت تحصیلی و ایجاد فضاهای امن برای کودکان است.
• مدل‌های تاب‌آوری سازمانی (Organizational Resilience): در این کشور، بحث تاب‌آوری نه تنها در سطح فردی و جامعه، بلکه در سطح سازمان‌های ارائه‌دهنده خدمات اجتماعی نیز مطرح است تا این سازمان‌ها بتوانند در شرایط چالش‌برانگیز به ارائه خدمات ادامه دهند.

ایران: رویکردهای تلفیقی و تأکید بر مؤلفه‌های فرهنگی

در ایران، مفهوم تاب‌آوری در سال‌های اخیر توجه فزاینده‌ای را به خود جلب کرده است، اگرچه ممکن است به صورت مستقل از مددکاری اجتماعی و بیشتر در حوزه‌های روانشناسی و سلامت روان مورد بحث قرار گیرد. با این حال، مددکاران اجتماعی به طور ضمنی و صریح از مفاهیم تاب‌آوری در مداخلات خود بهره می‌برند:

• تأکید بر خانواده‌محوری (Family-Centered Approach): در فرهنگ ایرانی، خانواده به عنوان هسته اصلی حمایت اجتماعی نقش حیاتی ایفا می‌کند. مداخلات تاب‌آوری اغلب بر تقویت انسجام خانواده، ارتباطات مؤثر و حمایت متقابل اعضا تمرکز دارند. این رویکرد با مدل‌های سیستمی تاب‌آوری همخوانی دارد.
• مؤلفه‌های معنوی و مذهبی (Spiritual and Religious Components): باورهای مذهبی و معنوی، از جمله توکل به خدا، صبر و امید، نقش مهمی در تاب‌آوری بسیاری از افراد ایرانی ایفا می‌کنند. مددکاران اجتماعی می‌توانند با درک و احترام به این مؤلفه‌ها، از آنها به عنوان منابع تاب‌آوری بهره ببرند.
• رویکردهای بحران‌محور (Crisis-Oriented Approaches): با توجه به شیوع بلایای طبیعی (مانند زلزله و سیل) و بحران‌های اجتماعی-اقتصادی، مددکاران اجتماعی اغلب در مداخلات بحران نقش کلیدی ایفا می‌کنند. در این مداخلات، تقویت توانایی افراد و جوامع برای مقابله با شوک و بازسازی زندگی پس از بحران، نوعی از رویکرد تاب‌آوری است.
• محدودیت‌های سیستمی و منابع: در مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته، سیستم رفاهی در ایران با چالش‌هایی مانند محدودیت منابع مالی، عدم یکپارچگی خدمات و کمبود نیروی انسانی مواجه است. این مسائل می‌تواند بر نحوه پیاده‌سازی و کارآمدی مدل‌های تاب‌آوری تأثیر بگذارد. با این حال، ظرفیت‌های مردمی و گروه‌های جهادی نقش مهمی در تقویت تاب‌آوری جامعه ایفا می‌کنند.
• مدل‌های ترکیبی و بومی: در ایران، تمایل به تلفیق مدل‌های غربی تاب‌آوری با مؤلفه‌های فرهنگی و بومی وجود دارد. این مدل‌ها به دنبال ایجاد رویکردهایی هستند که هم از دانش جهانی بهره‌مند شوند و هم با واقعیت‌های فرهنگی و اجتماعی ایران سازگار باشند.

تحلیل و ارزیابی تطبیقی

با بررسی مدل‌های تاب‌آوری در کشورهای منتخب و ایران، می‌توان به تحلیل و ارزیابی زیر دست یافت:

شباهت‌ها:

• تأکید بر رویکرد اکولوژیکی-سیستمی: در تمام کشورها، تاب‌آوری به عنوان یک پدیده پیچیده و چندوجهی در نظر گرفته می‌شود که تحت تأثیر تعامل فرد و محیط است.
• نقش محوری مددکاران اجتماعی: در هر چهار بستر، مددکاران اجتماعی به عنوان تسهیل‌کننده و تقویت‌کننده تاب‌آوری در سطوح فردی، خانوادگی و اجتماعی عمل می‌کنند.
• اهمیت عوامل محافظت‌کننده: شناسایی و تقویت عوامل محافظت‌کننده مانند حمایت اجتماعی، مهارت‌های مقابله‌ای و دسترسی به منابع، در تمام مدل‌ها مشترک است.
• افزایش توجه به تاب‌آوری جامعه: در سال‌های اخیر، توجه از تاب‌آوری فردی به تاب‌آوری جامعه (Community Resilience) در تمام کشورها، به ویژه در مواجهه با بلایای طبیعی و بحران‌های گسترده، معطوف شده است.

تفاوت‌ها:

• تنوع رویکردهای نظری و عملی: در کشورهای توسعه‌یافته مانند کانادا و استرالیا، مدل‌های نظری تاب‌آوری اغلب پشتوانه تحقیقاتی قوی‌تری دارند و به صورت سیستماتیک‌تری در برنامه‌ها و سیاست‌ها ادغام شده‌اند. در آفریقای جنوبی و ایران، رویکردها بیشتر بحران‌محور و پاسخ‌گو به نیازهای فوری هستند، اگرچه در حال توسعه به سمت مدل‌های پیشگیرانه نیز می‌باشند.
• منابع و ظرفیت‌ها: کشورهای توسعه‌یافته از منابع مالی، انسانی و زیرساخت‌های رفاهی قوی‌تری برای پیاده‌سازی برنامه‌های تاب‌آوری برخوردارند. در ایران و آفریقای جنوبی، محدودیت منابع می‌تواند چالش‌برانگیز باشد، اما ظرفیت‌های مردمی و مشارکت‌های اجتماعی نقش مهمی در جبران این کمبودها ایفا می‌کنند.
• بسترهای فرهنگی و اجتماعی: در ایران، مؤلفه‌های مذهبی و خانواده‌محوری نقش برجسته‌ای در تاب‌آوری دارند. در آفریقای جنوبی، تاریخچه آپارتاید و نیاز به شفای جمعی، رویکردهای خاصی را شکل داده است. در کانادا و استرالیا، تنوع فرهنگی و اهمیت کار با جوامع بومی، رویکردهای تاب‌آوری فرهنگی را برجسته کرده است.
• چالش‌های غالب: در کانادا و استرالیا، چالش‌ها بیشتر حول محور سلامت روان، اعتیاد و بلایای طبیعی می‌چرخند. در آفریقای جنوبی، فقر، نابرابری، HIV/AIDS و خشونت از چالش‌های اصلی هستند. در ایران، بحران‌های اقتصادی، اجتماعی و بلایای طبیعی از مهم‌ترین چالش‌های مؤثر بر تاب‌آوری هستند.

پیشنهادها و راهکارها برای ایران

با توجه به تحلیل تطبیقی، می‌توان پیشنهادهایی برای تقویت مدل‌های تاب‌آوری در مددکاری اجتماعی ایران ارائه داد:

1. نهادینه‌سازی مفهوم تاب‌آوری: تدوین چارچوب‌های نظری و عملی بومی برای تاب‌آوری در مددکاری اجتماعی که با فرهنگ و ارزش‌های ایرانی همخوانی داشته باشد.
2. آموزش و توانمندسازی مددکاران اجتماعی: ارتقای دانش و مهارت‌های مددکاران اجتماعی در زمینه مدل‌ها، ابزارها و تکنیک‌های تقویت تاب‌آوری در سطوح فردی، خانوادگی و اجتماعی.
3. توسعه برنامه‌های پیشگیرانه: تمرکز بر برنامه‌های پیشگیرانه و مداخله زودهنگام برای کودکان، جوانان و خانواده‌ها به منظور تقویت تاب‌آوری قبل از مواجهه با بحران‌های شدید.
4. تقویت رویکرد اجتماع‌محور: سرمایه‌گذاری بر توسعه تاب‌آوری جامعه از طریق تقویت شبکه‌های اجتماعی، گروه‌های خودیاری، نهادهای مردمی و مشارکت‌های محلی.
5. ادغام مؤلفه‌های فرهنگی و مذهبی: بهره‌گیری هوشمندانه و اثربخش از منابع معنوی، مذهبی و سنتی در مداخلات تاب‌آوری.
6. پژوهش و مستندسازی: انجام تحقیقات بیشتر در زمینه عوامل مؤثر بر تاب‌آوری در بستر ایران و مستندسازی تجارب موفق مددکاران اجتماعی در این حوزه.
7. همکاری‌های بین‌بخشی: ایجاد هماهنگی و همکاری بین سازمان‌های دولتی، نهادهای مدنی و بخش خصوصی برای ایجاد یک سیستم جامع و یکپارچه برای ارتقای تاب‌آوری.
8. استفاده از تجارب جهانی: با در نظر گرفتن بستر فرهنگی، از تجربیات موفق کشورهای دیگر در زمینه‌هایی مانند تاب‌آوری در بلایای طبیعی (استرالیا) و تاب‌آوری اجتماع‌محور (کانادا و آفریقای جنوبی) بهره گرفت.

نتیجه‌گیری

تاب‌آوری یک مفهوم پویا و چندبعدی است که در مددکاری اجتماعی نقشی حیاتی در کمک به افراد و جوامع برای غلبه بر سختی‌ها و شکوفایی ایفا می‌کند. این مطالعه تطبیقی نشان داد که اگرچه اصول کلی تاب‌آوری در سراسر جهان مشترک است، اما رویکردها، مدل‌ها و کاربردهای عملی آن بسته به بستر فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی هر کشور متفاوت است.

کانادا و استرالیا با سیستم‌های رفاهی قوی و رویکردهای سیستمی، آفریقای جنوبی با تمرکز بر شفای جمعی و تاب‌آوری جامعه در بستر پس از آپارتاید، و ایران با تأکید بر خانواده‌محوری و مؤلفه‌های مذهبی، هر کدام تجارب منحصر به فردی در زمینه تاب‌آوری ارائه می‌دهند.

با تحلیل این تجارب، می‌توان به درک عمیق‌تری از چگونگی تقویت تاب‌آوری در مددکاری اجتماعی ایران دست یافت و با بهره‌گیری از نقاط قوت بومی و درس‌آموزی از تجارب جهانی، مسیر را برای ایجاد جامعه‌ای تاب‌آورتر هموار ساخت.

رسانه تاب آوری ایران