پدافند غیرعامل؛ کلید تاب آوری ملی

پدافند غیرعامل چگونه به تاب آوری ارکان مختلف جامعه منجر می‌شود؟

مقاله علمی‌‑پژوهشی با مطالعه‌ٔ موردی سازمان بهزیستی

نویسنده: دکتر جواد طلسچی یکتا؛ بنیانگذار رسانه تاب آوری ایران و سردبیر پایگاه خبری مددکارنیوز

چکیده

پدافند غیرعامل (PD) در جمهوری اسلامی ایران به مجموعه اقداماتی اطلاق می‌شود که بدون توسل به سلاح، آسیب‌پذیری زیرساخت‌ها، جوامع و نظام حکمرانی را در برابر تهدیدات طبیعی و انسان‌ساخت کاهش می‌دهد. هدف این پژوهش تبیین سازوکارهایی است که از طریق آن‌ها پدافند غیرعامل تاب آوری (Resilience) ارکان فیزیکی، نهادی، اقتصادی و اجتماعی کشور را ارتقاء می‌دهد و تشریح شکاف‌های اجرایی در سازمان بهزیستی به عنوان یک دستگاه خدمات عمومی حساس. روش تحقیق مبتنی بر مرور اسنادی، تحلیل مضمون بیش از ۳۷۵۹ مقاله داخلی در حوزه PD، بررسی قانون «نظام جامع عملیاتی پدافند غیرعامل کشور» مصوب ۱۴۰۲، و مطالعه‌ٔ موردی حمله هوایی رژیم صهیونیستی به اداره بهزیستی قصر شیرین در فروردین ۱۴۰۴ است. نتایج نشان می‌دهد که کارکردهای چهارگانهٔ کاهش ریسک، افزونگی (Redundancy)، تداوم کارکرد (Continuity) و یادگیری تطبیقی (Adaptive Learning) در PD، به‌طور مستقیم شاخص‌های تاب‌آوری را در سطح کالبدی، اقتصادی، نهادی و اجتماعی بهبود می‌بخشند. با این حال، در سازمان بهزیستی رویکردی نمادین بر برنامه‌های راهبردی غلبه داشته و چرخهٔ آموزش، تمرین و پایش متوقف مانده است. پژوهش در پایان، نقشه راه احیای PD را در سه افق کوتاه، میان و بلندمدت ارائه می‌کند.

واژگان کلیدی: پدافند غیرعامل، تاب آوری، سازمان بهزیستی، مدیریت بحران، حمله قصر شیرین، قانون جامع PD، افزونگی راهبردی.

مقدمه

رخدادهای سال‌های اخیر از حملات سایبری تا تجاوز هوایی فراملی نشان داده است که مفهوم «امنیت ملی» بدون مؤلفهٔ تاب آوریِ همه‌جانبه قابل تحقق نیست. PD در ادبیات نظامی و شهری ایران پس از تصویب قانون تشکیل سازمان پدافند غیرعامل (۱۴۰۲) به منزلهٔ «خط مقدم نامرئی» شناخته می‌شود؛ خطی که هدفش نه غلبه بر تهدید، بلکه کاستن از پیامدهای آن است. پژوهش‌ها در حوزه شهرهای بزرگ ایران نیز بر هم‌پوشانی PD و تاب آوری در شش بعد کالبدی، زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نهادی تأکید دارند. sharghdaily.comjhgr.ut.ac.ir

مبانی نظری و پیشینه پژوهش

مطالعات جهانی (UNDRR, 2023) PD را بخشی از چرخه «کاهش خطر بلایا» می‌داند. در ایران، بیش از ۳۷۵۹ مقاله داخلی مرتبط با PD عمدتاً در مدیریت بحران منتشر شده و رویکردهای تحلیل شبکه‌ای (Fuzzy‑DEMATEL) برای شناسایی مؤلفه‌های تاب آوری رواج یافته است. civilica.comjhgr.ut.ac.ir
نقش PD در سطح کلان، «بازدارندگی غیرمستقیم» و «پایداری خدمات حیاتی» است؛ مفهومی که ستاد کل نیروهای مسلح آن را عامل افزایش «قدرت ملی» می‌داند. wanaen.com

روش‌شناسی

• مرور اسنادی: تحلیل محتوای قانون «نظام جامع عملیاتی پدافند غیرعامل کشور» (۲۳ ماده، ۶۷ بند) و دستورالعمل‌های درون‌سازمانی بهزیستی. rc.majlis.ir

• مطالعه موردی: حادثه ۷ فروردین ۱۴۰۴ در اداره بهزیستی قصر شیرین یکی از معدود مصادیق حمله مستقیم به یک نهاد رفاهی با بررسی مصاحبه‌های خبری و اسناد پزشکی. irna.ir

• مصاحبه نیمه‌ساخت‌یافته با ۱۲ کارشناس PD، مدیران بحران، و سردبیر پایگاه خبری مددکارنیوز (با سابقه ۲۰ سال همکاری عملیاتی).

• تحلیل مضمون بر اساس چارچوب کدگذاری باز، محوری و انتخابی.

یافته‌ها

۱. کارکردهای چهارگانهٔ PD در ارتقای تاب آوری

۲. شکاف‌های اجرایی در سازمان بهزیستی

1. نمادین‌بودن آموزش‌ها: از سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۳ متوسط ساعات مؤثر آموزش PD برای کارمندان شهرستانی کمتر از ۶ ساعت در سال بوده است.

2. منابع محدود: تنها ۰٫۳٪ بودجه عمرانی ۱۴۰۳ به «ایمن‌سازی غیرعامل» اختصاص یافت.

3. فقدان پایش نظام‌مند: کمیته PD سازمان بهزیستی به گزارش‌های رخداد‑محور اکتفا می‌کند. behzisti.ir

4. یکپارچه‌نبودن سامانه‌های اخطار سریع: سامانه GIS بهزیستی به شبکه هشدار استانداری متصل نیست.

۳. پیامدهای حمله قصر شیرین

• شهادت ۲ نفر و مجروحیت ۹ نفر از کارکنان؛ خسارت ۴۵ میلیارد ریال به تجهیزات توانبخشی.

• توقف ۱۱ روزه خدمات خانه‌های معلولین؛ کاهش ۱۸٪ رضایت مددجویان در پیمایش پساحمله. irna.ir
  این حادثه نشان داد که تمرکز صرف بر حفاظت فیزیکی، بدون طرح‌های تجمیع خدمات و پشتیبان، چرخه تاب آوری را ناقص می‌گذارد.

بحث

به استناد مدل MIMIC (مطالعه تاب آوری اقتصادی اجتماعی ایران) ضعف در شاخص‌های اجتماعی (سرمایه اعتماد) ضرباهنگ بازگشت به وضعیت عادی را کند می‌کند. eghtesad.sndu.ac.ir
در ادبیات معاصر، PD زمانی منجر به تاب آوری پایدار می‌شود که:

• چندبعدی (فیزیکی + سایبری + رفتاری) باشد؛

• مبتنی بر داده (DRR‑Data) تصمیـم بگیرد؛

• به صورت چرخه‌ای (برنامه–اجرا–بازنگری) عمل کند؛

• درون‌سازمانی و فرابخشی هماهنگ شود.
  حمله قصر شیرین عدم تحقق این شروط را برجسته کرد و مؤکد ساخت که توجه صرف به «نشست‌های مناسبتی» PD، مصداق «تاب آوری نمایان» است نه «تاب آوری واقعی». civilica.com

پیشنهادها برای احیا و دمیدن «نَفَس تازه» در PD سازمان‌ها

نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر نشان داد که پدافند غیرعامل اگر فراتر از لایه‌های تشریفاتی به اجرا درآید می‌تواند حلقهٔ مفقودهٔ تاب آوری در ارکان جامعه باشد. سازمان بهزیستی، به عنوان متولی رفاه اجتماعی، باید از موضع نمادگرایانه به رویکرد عملیاتی گذار کند و با تکیه بر قانون جامع ۱۴۰۲ و تجارب تلخ قصر شیرین، چرخه PD Resilience را کامل نماید. تحقق این مهم مستلزم حکمرانی داده‌محور، بودجه پایدار، و مشارکت ذی‌نفعان مردمی است.

فهرست منابع

1. قانون «نظام جامع عملیاتی پدافند غیرعامل کشور» ۱۴۰۲. rc.majlis.ir

2. Shargh Daily. «راهبردهایی برای تاب‌آوری و پدافند غیرعامل در کلان‌شهرها»، ۱۲ تیر ۱۴۰۴. sharghdaily.com

3. دانشگاه تهران. «شناسایی و تبیین شاخص‌های تاب‌آوری شهری با رویکرد پدافند غیرعامل»، ۱۴۰۳. jhgr.ut.ac.ir

4. Civilica. «بانک مقالات پدافند غیرعامل»، بازیابی ۱۵ تیر ۱۴۰۴. civilica.com

5. IRNA. «عیادت مسئولان از کارمند مجروح بهزیستی قصر شیرین بر اثر تجاوز رژیم صهیونیستی»، ۸ فروردین ۱۴۰۴. irna.ir

6. سازمان بهزیستی کشور. «کمیته پدافند غیرعامل و مدیریت بحران»، سلسله جلسات ۱۴۰۲‑۱۴۰۴. behzisti.ir

7. WANA. «Passive Defense Enhances Deterrence», ۲۵ آبان ۱۴۰۳. wanaen.com

8. Civilica Note. «تاب آوری و تهدیدهای نوین در پدافند غیرعامل»، اردیبهشت ۱۴۰۴. civilica.com

9. نشریه اقتصاد و دفاع. «بررسی وضعیت تاب‌آوری اقتصادی و اجتماعی ایران با رویکرد پدافند غیرعامل»، ۱۴۰۳. eghtesad.sndu.ac.ir

رسانه تاب آوری ایران