نقش اشتغال‌آفرین سازمان بهزیستی: بزرگترین کارگشای بخش خدمات تخصصی اجتماعی و توانبخشی
فهرست عناوین مطلب
- نقش اشتغال‌آفرین سازمان بهزیستی: بزرگترین کارگشای بخش خدمات تخصصی اجتماعی و توانبخشی
- مقدمه: کارکرد پنهان بهزیستی؛ از حمایت تا اشتغال‌آفرینی
- بخش اول: گستره مراکز غیردولتی و حجم اشتغال تخصصی
- بخش دوم: آمارهای مستقیم اشتغالزایی و توانمندسازی
- بخش سوم: کارگشایی بهزیستی در قبال معضل استخدام دولتی
- نتیجه‌گیری: نهاد بی‌ادعای اشتغال اجتماعی
نقش اشتغال‌آفرین سازمان بهزیستی: بزرگترین کارگشای بخش خدمات تخصصی اجتماعی و توانبخشی
چکیده: سازمان بهزیستی کشور، فراتر از رسالت حمایتی و توانمندسازی جامعه هدف، به عنوان بزرگترین تسهیل‌گر اشتغال برای ده‌ها هزار فارغ‌التحصیل رشته‌های علوم انسانی، روانشناسی، مددکاری اجتماعی و حوزه‌های توانبخشی در بخش غیردولتی عمل می‌کند. با واگذاری بخش عمده‌ای از فعالیت‌های خود به مؤسسات خصوصی، این سازمان عملاً یک زیست‌بوم کارآفرینی عظیم را شکل داده است.
این مقاله با استناد به آمارها و گزارش‌های رسمی، به بررسی عمق و گستره این نقش اشتغال‌آفرین می‌پردازد و تبیین می‌کند که چگونه سازمان بهزیستی بار سنگین تأمین شغل متخصصان اجتماعی را در شرایط محدودیت‌های استخدامی دولت به دوش کشیده است.
مقدمه: کارکرد پنهان بهزیستی؛ از حمایت تا اشتغال‌آفرینی
در سال‌های اخیر، اشتغال فارغ‌التحصیلان رشته‌های علوم انسانی و خدمات اجتماعی، به دلیل اشباع بازار کار دولتی و عدم تناسب ساختار اقتصاد با این تخصص‌ها، به یکی از چالش‌های اصلی کشور تبدیل شده است.
در این میان، سازمان بهزیستی کشور به واسطه قانون واگذاری فعالیت‌ها به بخش غیردولتی (اصل ۴۴ قانون اساسی و ماده ۲۶ قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت)، نقشی حیاتی و بی‌ادعا در حل این معضل ایفا کرده است.
سازمان بهزیستی، با تعریف حدود ۹۰ درصد از فعالیت‌های خدماتی و تخصصی خود در قالب خرید خدمت و واگذاری مسئولیت به مؤسسات، مراکز و کلینیک‌های خصوصی، نه تنها بار مالی دولت را کاهش داده، بلکه یک بستر پایدار برای اشتغال تخصصی فراهم آورده است.
این رویکرد، در عمل، چرخ‌دنده اصلی برای چرخش مالی و معیشتی ده‌ها هزار نفر از متخصصان اجتماعی و درمانی است که در غیر این صورت، مسیر دشوار و بعضاً محال استخدام دولتی را پیش رو داشتند.
بخش اول: گستره مراکز غیردولتی و حجم اشتغال تخصصی
مهمترین شاخص برای درک نقش اشتغال‌آفرین بهزیستی، آمار مراکز و مؤسسات غیردولتی تحت نظارت آن است.
بر اساس گزارش‌های رسمی، این سازمان، بستر فعالیت حدود ۲۱ هزار تا ۲۳ هزار مرکز غیردولتی و مؤسسه در سراسر کشور است (آمار مربوط به سال‌های ۱۴۰۱ تا ۱۴۰۴).
این مراکز، طیف وسیعی از خدمات تخصصی را پوشش می‌دهند که هر کدام نیازمند نیروی کار متخصص و دانشگاهی هستند:
| حوزه تخصصی | نوع مرکز زیر نظر بهزیستی | تخصص‌های کلیدی مورد نیاز |
|---|---|---|
| اجتماعی | کلینیک‌های مددکاری اجتماعی، مراکز اورژانس اجتماعی (۱۲۳)، مراکز نگهداری کودکان بی‌سرپرست، مراکز بازپروری زنان و دختران آسیب‌دیده، خانه‌های سلامت. | مددکار اجتماعی (در گرایش‌های مختلف)، جامعه‌شناس، روانشناس عمومی. |
| توانبخشی | مراکز روزانه و شبانه‌روزی توانبخشی معلولین (جسمی-حرکتی، ذهنی)، مراکز حرفه‌آموزی، مراکز نگهداری سالمندان. | کاردرمانگر، گفتاردرمانگر، فیزیوتراپیست، شنوایی‌شناس، روانپزشک، روانشناس بالینی، پرستار تخصصی. |
| روانشناختی | مراکز مشاوره تخصصی (خانواده، پیش از ازدواج، اعتیاد)، مراکز غربالگری و مشاوره‌های ژنتیک. | روانشناس (بالینی، سلامت، عمومی)، مشاور، متخصص علوم تربیتی. |
| پیشگیری | مراکز مشاوره ژنتیک، مراکز پیشگیری از اعتیاد و ایدز، مهد کودک‌ها (در بخش‌های نظارتی). | متخصص ژنتیک، متخصص علوم تغذیه، روانشناس تربیتی. |
این مراکز، با تکیه بر یارانه‌های دولتی (یارانه بهزیستی) و درآمدهای حاصل از خدمات، چرخه اقتصادی خود را فعال نگه می‌دارند و در هر یک از این ۲۳ هزار واحد، حداقل چندین کارشناس، متخصص و نیروی پشتیبانی مشغول به کار هستند.
تخمین زده می‌شود که تنها در بخش‌های تخصصی (به جز نیروهای خدماتی و پشتیبانی)، ده‌ها هزار نفر از فارغ‌التحصیلان مستقیماً از محل این واگذاری‌ها امرار معاش می‌کنند.
بخش دوم: آمارهای مستقیم اشتغالزایی و توانمندسازی
گرچه آمار دقیقی از «تعداد مددکاران و روانشناسانی که به طور غیرمستقیم در مراکز غیردولتی مشغولند» به صورت تجمیعی و سالانه منتشر نمی‌شود، اما گزارش‌های مقطعی و آمار کلی اشتغال سازمان، عمق ماجرا را آشکار می‌سازد:
- حمایت از کارفرمایان برای جذب جامعه هدف: سازمان بهزیستی علاوه بر ایجاد زمینه فعالیت برای متخصصان، حمایت‌های مالی مستقیم برای اشتغال مددجویان خود نیز فراهم می‌کند. در سال ۱۴۰۱، این سازمان حدود ۲۹۳ میلیارد تومان مشوق‌های بیمه‌ای برای ۲۸ هزار و ۵۰۶ مددجو پرداخت کرد. این مشوق‌ها (بیمه سهم کارفرما و خویش‌فرمایی) عمدتاً به کارفرمایان بخش خصوصی ارائه می‌شود که این امر نه تنها برای مددجویان، بلکه برای کارشناسانی که این فرآیندها را مدیریت می‌کنند نیز اشتغال‌زا است.
- ارقام اشتغالزایی در بخش‌های مختلف: آمار کلی اشتغالزایی سازمان بهزیستی (که بخش عمده‌ای از آن مربوط به اعطای تسهیلات و حمایت‌های کارآفرینی است) نشان می‌دهد که این سازمان در سال‌هایی نظیر ۱۳۹۴ برای ۴۵ هزار نفر شغل ایجاد کرده است که این تعهدات در سال‌های بعد نیز ادامه داشته و معمولاً بین ۴۰ تا ۴۳ هزار نفر در سال هدف‌گذاری می‌شود.
- تعهد به اشتغال تخصصی: حضور گسترده و پررنگ فارغ‌التحصیلان رشته‌های توانبخشی نظیر گفتاردرمانی، کاردرمانی و فیزیوتراپی در مراکز توانبخشی بهزیستی، نشان‌دهنده آن است که این سازمان چگونه بازار کار بخش درمانی تخصصی را در مناطق دورافتاده و کم‌برخوردار زنده نگه داشته است. بدون تقاضا و یارانه بهزیستی، بسیاری از این خدمات در مقیاس کنونی، توجیه اقتصادی نداشتند.
بخش سوم: کارگشایی بهزیستی در قبال معضل استخدام دولتی
نقش سازمان بهزیستی در اشتغالزایی را باید در بستر محدودیت‌های ساختاری استخدام در بخش دولتی درک کرد.
- بوروکراسی کمتر: استخدام در مراکز غیردولتی تحت نظارت بهزیستی، فاقد فرآیندهای طاقت‌فرسای آزمون‌های کشوری، مصاحبه‌های سختگیرانه و بوروکراسی طولانی‌مدت است. این مراکز با نیاز فوری به نیروی متخصص، بر اساس دانش و مهارت عملی فرد استخدام می‌کنند.
- توسعه خدمات درمانی-اجتماعی: سازمان بهزیستی با خرید خدمات از بخش خصوصی، اجازه داده است تا کلینیک‌ها و مؤسسات تخصصی متعددی در سطح شهرها و روستاها تأسیس شوند که اگر دولت مستقیماً می‌خواست این خدمات را ارائه دهد، نیازمند ده‌ها هزار ردیف سازمانی و میلیاردها تومان بودجه استخدامی می‌بود. این مدل، بار مالی و اداری دولت را کم کرده و آن را به بخش پویا و منعطف خصوصی سپرده است.
- مدیریت ریسک: فارغ‌التحصیلانی که شانس کمی برای استخدام دولتی دارند، می‌توانند با ریسک کمتر و حمایت بهزیستی، مرکز خود را تأسیس کرده یا در مراکز موجود مشغول به کار شوند. بهزیستی، یک «بخش دولتی پشتیبان» برای هزاران «کسب و کار کوچک اجتماعی» است.
نتیجه‌گیری: نهاد بی‌ادعای اشتغال اجتماعی
سازمان بهزیستی کشور، عملاً به عنوان یک «موتور اشتغال پنهان» برای فارغ‌التحصیلان تخصصی علوم اجتماعی و توانبخشی عمل می‌کند.
واگذاری حدود ۹۰ درصد فعالیت‌ها به بخش غیردولتی و نظارت بر فعالیت بیش از ۲۳ هزار مرکز، نه تنها ارائه خدمات تخصصی به جامعه هدف را تضمین کرده، بلکه به شکل ناگفته‌ای، دغدغه معیشت و اشتغال چند ده‌هزار نفر از متخصصان اجتماعی و روانشناختی این مرز و بوم را حل کرده است.
این کارکرد عظیم و حیاتی سازمان بهزیستی، شایسته توجه و تقویت بیشتر است تا با پشتیبانی پایدار از این مراکز غیردولتی، هم سلامت روان و رفاه اجتماعی جامعه تأمین شود و هم چرخ معیشت نیروهای متخصص این حوزه به حرکت خود ادامه دهد.
