مددکاری گروهی در ایران: چالش‌ها، استانداردها و اهمیت سوسیوگرام
فهرست عناوین مطلب
- مددکاری گروهی در ایران: چالش‌ها، استانداردها و اهمیت سوسیوگرام
- ارزیابی برنامه‌های مددکاری گروهی در نهادهای ایرانی
- تمایز مددکاری گروهی و آموزش گروهی
- چالش‌های اجرای استاندارد در سازمان‌های حمایتی
- اصول و پارامترهای اساسی مددکاری گروهی
- اصول راهنما (Guidelines)
- پارامترهای ساختاری (استانداردها)
- نحوه اقدام و اجرای استاندارد
- اهمیت سوسیوگرام به عنوان ابزار مهم جامعه‌سنجی در مددکاری گروهی
- کاربرد و ضرورت سوسیوگرام در مددکاری گروهی
مددکاری گروهی در ایران: چالش‌ها، استانداردها و اهمیت سوسیوگرام
مددکاری گروهی (Group Social Work) به عنوان یکی از روش‌های اصلی حرفه مددکاری اجتماعی، بر تأثیر تعاملات هدفمند در یک گروه کوچک تأکید دارد تا عملکرد اجتماعی افراد بهبود یافته و مشکلات شخصی، گروهی یا اجتماعی آن‌ها حل شود.
در ایران، نهادها و سازمان‌های حمایتی بزرگی مانند سازمان بهزیستی، کمیته امداد، بنیاد شهید و امور ایثارگران و وزارت بهداشت و درمان از این روش در ارائه خدمات بهره می‌برند.
ارزیابی برنامه‌های مددکاری گروهی در نهادهای ایرانی
تمایز مددکاری گروهی و آموزش گروهی
یکی از چالش‌های اساسی در اجرای برنامه‌های گروهی توسط نهادهای حمایتی در ایران، مرز باریک و غالباً مخدوش میان “مددکاری گروهی” واقعی و “آموزش گروهی” یا “مشاوره گروهی” است. بسیاری از فعالیت‌ها تحت عنوان مددکاری گروهی انجام می‌شوند، در حالی که ماهیت آموزشی دارند.
- کمبود نیروی متخصص: نیاز به مددکاران گروهی دارای مهارت‌های تخصصی در پویایی گروه (Group Dynamics) و مدل‌های علمی مداخله گروهی (مانند مدل وظیفه‌مداری یا متقابل) که غالباً در دسترس نیستند.
- فشار سازمانی: نیاز سازمان‌ها (همچون بنیاد شهید یا بهزیستی) به ارائه آمار و اجرای سریع برنامه‌ها که باعث می‌شود فرآیند طولانی و عمیق مددکاری گروهی فدای جلسات آموزشی کوتاه‌مدت شود.
- انتخاب نامناسب گروه: عدم دقت در انتخاب اعضا بر اساس همگنی مشکل و استفاده از معیارهای علمی ورود و خروج که اجرای مداخله‌ی گروهی هدفمند را عملاً ناممکن می‌سازد.
- فقدان نظارت حرفه‌ای: نبود سازوکارهای دقیق نظارتی برای اطمینان از اینکه مددکاران سازمان، پروتکل‌ها و استانداردهای واقعی مددکاری گروهی را رعایت می‌کنند.
اصول و پارامترهای اساسی مددکاری گروهی
برای اثربخشی مداخله، مددکاری گروهی بر پایه‌ی اصول و پارامترهای مشخصی بنا شده است:
اصول راهنما (Guidelines)
- اصل فردگرایی: درک و تأمین نیازهای منحصربه‌فرد هر عضو در بستر گروه.
- اصل پذیرش: پذیرش بی‌قید و شرط هر عضو برای ایجاد حس امنیت و اعتماد.
- اصل روابط هدفمند: ایجاد و حفظ یک رابطه حرفه‌ای با تمرکز بر اهداف مشخص گروه.
- اصل مشارکت آگاهانه: اعضا باید از هدف گروه آگاه باشند و آزادانه در آن شرکت کنند.
- اصل پویایی گروه: تمرکز فعال بر الگوهای تعامل، روابط قدرت و مراحل رشد گروه (شکل‌گیری، طوفان، هنجارسازی، اجرا، پایان).
- اصل محرمانگی: تضمین حفظ اسرار و اطلاعات شخصی اعضا در داخل و خارج از گروه.
پارامترهای ساختاری (استانداردها)
نحوه اقدام و اجرای استاندارد
برای اجرای صحیح و حرفه‌ای مددکاری گروهی، اقدامات زیر ضروری است:
- تشخیص و پروتکل‌نویسی: تعیین دقیق مشکل مشترک و تدوین پروتکل اجرایی بر اساس یک مدل تئوریک.
- غربالگری تخصصی: انتخاب دقیق اعضا بر اساس معیارهای علمی و آمادگی روانی، نه صرفاً حضور فیزیکی.
- اجرا و تسهیل فرآیند: اجرای جلسات توسط مددکار آموزش‌دیده با تمرکز بر تعامل و فرآیند گروه، نه صرفاً محتوای آموزشی.
- ارزیابی مستمر: استفاده از ابزارهای علمی (مانند سوسیوگرام) برای ارزیابی پویایی گروه و نتایج مداخلات.
اهمیت سوسیوگرام به عنوان ابزار مهم جامعه‌سنجی در مددکاری گروهی
سوسیوگرام (Sociogram) ابزاری است که در علم جامعه‌سنجی (Sociometry) برای ترسیم و تحلیل روابط اجتماعی، تعاملات و ترجیحات میان اعضای یک گروه به کار می‌رود. سوسیوگرام یک نمودار تصویری و گرافیکی است که ساختار نامرئی گروه را نمایان می‌کند.
کاربرد و ضرورت سوسیوگرام در مددکاری گروهی
اهمیت سوسیوگرام برای مددکار گروهی حیاتی است زیرا فراتر از محتوای کلامی، به پویایی‌های زیرین گروه می‌پردازد:
- شناسایی ساختار گروه: مشخص می‌کند که چه کسانی در گروه محبوب هستند (“ستاره‌ها”)، چه کسانی منزوی شده‌اند (“طردشدگان”) یا خوشه‌بندی‌های کوچک (زیرگروه‌ها/Cliques) در کجا شکل گرفته است.
- درک تنش‌های پنهان: با نشان دادن روابط دفعی (عدم انتخاب یکدیگر)، به مددکار در درک و حل و فصل تعارضات درون گروهی کمک می‌کند.
- تنظیم استراتژی مداخله: با داشتن نقشه بصری از روابط، مددکار می‌تواند تصمیم بگیرد که کدام اعضا را تشویق به ارتباط کند و چگونه از اعضای مقبول (ستاره‌ها) برای حمایت از اعضای منزوی‌تر استفاده نماید.
- اندازه‌گیری تغییر: سوسیوگرام می‌تواند در ابتدای کار و در پایان دوره تکرار شود تا تغییرات در الگوهای ارتباطی و اجتماعی اعضا (به عنوان شاخص موفقیت مداخله) به طور عینی اندازه‌گیری شود.
در نهایت، استفاده از سوسیوگرام تضمین می‌کند که مددکار گروهی بر فرآیندها و ساختار روابط نیز توجه داشته باشد، که این مهم سنگ بنای تمایز مددکاری گروهی حرفه‌ای از یک آموزش ساده است و به توانمندسازی واقعی افراد در محیط‌های حمایتی منجر می‌شود.
