مددکاری اجتماعی در حوزه اعتیاد

مددکاری اجتماعی در حوزه اعتیاد

رویکردی کل‌نگر برای پیشگیری، درمان و بازتوانی

اعتیاد، فراتر از یک بیماری جسمی یا روانی، یک مسئله اجتماعی پیچیده است که فرد و تمام شبکه‌های حمایتی او، به ویژه خانواده، را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

در این میان، مددکار اجتماعی اعتیاد به عنوان یک متخصص در تیم درمان چندرشته‌ای، با نگاهی سیستمی و فراگیر، بر تمامی جنبه‌های زندگی مراجع تمرکز می‌کند تا موانع اجتماعی بهبود را برطرف کرده و فرد را برای بازگشت موفق به جامعه توانمند سازد.

نقش و جایگاه مددکاری اجتماعی در حوزه اعتیاد

مددکاران اجتماعی اعتیاد با درک این موضوع که عوامل اجتماعی مانند فقر، بیکاری، ناهماهنگی‌های خانوادگی و نبود عدالت اجتماعی می‌توانند بستر بروز اعتیاد باشند، خدمات خود را در سه سطح اصلی پیشگیری، درمان و بازتوانی ارائه می‌دهند:

رویکرد کل‌نگر (سیستمی)

مددکاری اجتماعی اعتیاد، فرد را در خلأ بررسی نمی‌کند. بلکه او را به عنوان عضوی از یک سیستم (خانواده، محیط کار، دوستان و جامعه) می‌بیند.

وظیفه مددکار در این رویکرد، ارزیابی کامل تمامی ابعاد زندگی مراجع (زیستی، روانی، خانوادگی، فرهنگی و اجتماعی) است تا یک برنامه درمانی شخصی‌سازی شده و جامع تدوین شود.

حلقه وصل میان مراجع و منابع

یکی از حیاتی‌ترین وظایف مددکار اجتماعی، عمل کردن به عنوان کارگزار (Broker) و مدیریت مورد (Case Manager) است. مددکار، فرد در حال بهبود را به منابع لازم در جامعه متصل می‌کند. این منابع شامل:

• مراکز درمانی و مشاوره‌ای (روانپزشکی و روانشناسی).
• سازمان‌های کاریابی و آموزش مهارت‌های شغلی.
• نهادهای حمایتی برای مسکن و امور معیشتی.
• گروه‌های حمایتی همتا (مانند انجمن‌های دوازده قدم).

تمرکز بر توانمندسازی خانواده

اعتیاد یک بیماری خانوادگی است. مددکاران اجتماعی، خدمات مشاوره‌ای و آموزشی را به خانواده‌های افراد دارای اختلال مصرف مواد ارائه می‌دهند تا:

• محیط خانوادگی را از یک عامل استرس‌زا به یک منبع حمایت فعال تبدیل کنند.
• مهارت‌های برقراری ارتباط سالم و تعیین مرزها را به خانواده بیاموزند.
• از وابستگی متقابل (Codependency) در خانواده جلوگیری شود.

بهترین و موثرترین روش‌های مددکاری اجتماعی در درمان اعتیاد

مداخله مددکاری اجتماعی در اعتیاد، معمولاً بخشی از یک پکیج درمانی جامع است که شامل مداخلات دارویی و غیردارویی می‌شود.

موثرترین روش‌هایی که مددکاران اجتماعی به کار می‌گیرند، بر پایه شواهد علمی و با هدف افزایش سازگاری اجتماعی و کاهش احتمال عود استوارند:

مدیریت مورد جامع و فشرده (Case Management)

ماهیت روش: این روش به عنوان یکی از مدرن‌ترین رویکردها، هسته اصلی خدمات مددکاری درمانی است. در این شیوه، مددکار مسئول ارزیابی جامع نیازهای مراجع و خانواده، برنامه‌ریزی، پیگیری مستمر، و هماهنگی تمامی خدمات ارائه شده توسط تیم درمانی و منابع اجتماعی است.

تأثیرگذاری: به دلیل پیچیدگی مشکلات افراد درگیر اعتیاد (مسکن، اشتغال، مسائل حقوقی)، مدیریت مورد تضمین می‌کند که هیچ نیازی نادیده گرفته نشود و پیوستگی خدمات حفظ گردد، که این امر شانس موفقیت درازمدت را به شدت افزایش می‌دهد.

مددکاری اجتماعی گروهی با رویکردهای شناختی-رفتاری

ماهیت روش: مددکار با تشکیل گروه‌های کوچک، از قدرت تعامل و حمایت همتا در فرآیند بهبودی استفاده می‌کند.

رویکردهایی مانند واقعیت‌درمانی (Reality Therapy) در مدل جبرانی مددکاری اجتماعی گروهی، به افراد کمک می‌کنند تا انتخاب‌های فعلی خود را بررسی کرده و مسئولیت‌پذیری در قبال زندگی خود را تقویت نمایند.

تأثیرگذاری: گروه درمانی به بهبود سازگاری اجتماعی فرد پس از ترک مواد کمک شایانی می‌کند، چرا که مهارت‌های ارتباطی، حل مسئله و کنار آمدن با مشکلات بدون مصرف مواد، در یک محیط حمایتی تمرین می‌شود.

مداخلات کاهش آسیب (Harm Reduction)

ماهیت روش: این رویکرد به جای تمرکز صرف بر پرهیز کامل، هدفش کاهش پیامدهای منفی مصرف مواد مخدر بر فرد و جامعه است.

تأثیرگذاری: مددکاران با افرادی که در حال حاضر امکان یا تمایل به ترک کامل ندارند، کار می‌کنند (مانند معتادان متجاهر) و خدماتی چون سرپناه موقت، آموزش‌های بهداشتی، و ارتباط با تیم‌های درمانی سیار را فراهم می‌کنند. این رویکرد برای «معتادان سخت در دسترس» کلیدی است و اولین قدم برای اعتمادسازی و ترغیب به درمان در آینده محسوب می‌شود.

توانمندسازی و تقویت تاب‌آوری (Resilience Building)

ماهیت روش: مددکار به شناسایی و تقویت خصایص مثبت، استعدادها و قابلیت‌های فرد مراجع می‌پردازد. هدف، ایجاد حس امید و اعتماد به نفس است.

مددکار با او کار می‌کند تا مهارت‌های مقابله‌ای با استرس‌ها و موقعیت‌های پرخطر (علت‌های عود) را بیاموزد و برای بازیابی نقش‌های اجتماعی (شغلی، خانوادگی و مدنی) آماده شود.

تأثیرگذاری: تقویت تاب‌آوری نه تنها روند درمانی را تسریع می‌کند، بلکه مهم‌تر از آن، فرد را در برابر عود مجدد مقاوم می‌سازد.

چالش‌ها و افق‌های آینده مددکاری اجتماعی اعتیاد

با وجود نقش مهم، مددکاری اجتماعی در حوزه اعتیاد در ایران با چالش‌هایی روبرو است:

• غلبه دیدگاه پزشکی: گاهی اوقات، توجه صرف به جنبه‌های دارویی درمان، نقش حیاتی مداخلات اجتماعی را کم‌رنگ می‌کند.
• نقص منابع اجتماعی کارآمد: کمبود مراکز کاریابی، مسکن حمایتی و منابع مالی برای کمک به مراجعان.
• ضرورت تخصصی شدن: نیاز به تربیت مددکاران اجتماعی متخصص در حوزه اعتیاد برای مقابله مؤثرتر با این پدیده چندگانه.

در نهایت، موفقیت در درمان اعتیاد نیازمند همکاری مستمر و فعال میان فرد معتاد، خانواده، و یک تیم درمانی چندرشته‌ای است که مددکار اجتماعی در مرکز این همکاری، مسیر بازگشت به یک زندگی طبیعی و سالم را هموار می‌سازد.

رسانه تاب آوری ایران