مددکاری اجتماعی: تعریف و رویکرد نوین

مددکاری اجتماعی یک حرفه و رشته دانشگاهی است که به افراد، خانوادهها، گروهها و جوامع کمک میکند تا با چالشهای زندگی روزمره کنار بیایند و رفاه خود را ارتقا دهند.
این حرفه بر اصول عدالت اجتماعی، حقوق بشر و توانمندسازی افراد آسیبپذیر، به حاشیه رانده شده و ستمدیده استوار است. مددکاران اجتماعی تلاش میکنند تا مسائل اجتماعی را حل کنند، تغییرات مثبت اجتماعی را ترویج دهند و از حقوق افراد و جوامع دفاع کنند.
فهرست عناوین مطلب
مددکاری اجتماعی: تعریف و رویکرد نوین
فعالیتهای مددکاران اجتماعی:
مددکاران اجتماعی در طیف وسیعی از محیطها و نقشها فعالیت میکنند و به جمعیتهای مختلفی خدمترسانی میکنند. برخی از فعالیتهای اصلی آنها عبارتند از:
- شناسایی نیازها و ارزیابی موقعیتها: مددکاران نیازها، موقعیتها، نقاط قوت و شبکههای حمایتی افراد و جوامع را شناسایی و ارزیابی میکنند تا اهداف آنها را تعیین کنند.
- مشاوره و حمایت: آنها به افراد و خانوادهها کمک میکنند تا با تغییرات و چالشهای زندگی مانند بیماری، طلاق، بیکاری، اعتیاد، خشونت خانگی و مشکلات روحی و روانی کنار بیایند و مشاوره و حمایت عاطفی ارائه میدهند.
- ارتباط با منابع: مددکاران برای بهبود وضعیت رفاهی مراجعان، منابع اجتماعی مانند کمکهای غذایی، مراقبت از کودک، خدمات درمانی و… را تحقیق کرده، ارجاع میدهند و پیگیری میکنند.
- مداخله در بحران: در شرایط بحرانی مانند سوءاستفاده از کودکان، اورژانسهای سلامت روان، بیخانمانی و… مداخله میکنند.
- توانمندسازی: با ارائه آموزشها و منابع لازم، به افراد کمک میکنند تا تواناییهای خود را شناسایی و به کار بگیرند.
- مدیریت پرونده: پروندهها و سوابق مراجعان را نگهداری و وضعیت آنها را پیگیری میکنند تا از بهبود اوضاع اطمینان حاصل کنند.
- پیشگیری و آموزش: در زمینه آموزش و پیشگیری از آسیبهای اجتماعی فعالیت میکنند و با برگزاری کارگاهها و برنامههای آموزشی، به افراد و جوامع کمک میکنند تا با مشکلات اجتماعی آشنا شوند و از بروز آنها جلوگیری کنند.
- حمایت از تغییرات سیستمی: در سطوح کلانتر، به توسعه و ارزیابی برنامهها و خدمات اجتماعی میپردازند و برای تغییرات سیاستی در سطوح محلی، ایالتی و فدرال فعالیت میکنند.
مددکاری اجتماعی نوین چیست؟
مددکاری اجتماعی نوین با پیشرفتهای تکنولوژیکی، تغییرات اجتماعی و چالشهای نوظهور در حال تکامل است و رویکردها و شیوههای خود را بازتعریف کرده است. ویژگیهای مددکاری اجتماعی نوین شامل:
- تلفیق فناوری: استفاده از فناوریهای دیجیتال مانند اپلیکیشنهای حمایت روانی، پلتفرمهای آنلاین مشاوره، و هوش مصنوعی برای شناسایی افراد آسیبپذیر و دسترسی گستردهتر به خدمات. تحلیل دادههای بزرگ نیز به مددکاران کمک میکند تا الگوهای رفتاری جوامع را شناسایی و مداخلات هدفمندتری طراحی کنند.
- رویکرد مشارکتی و میانرشتهای: مددکاران اجتماعی امروزه به صورت تیمی و با همکاری متخصصان دیگر مانند روانشناسان، پزشکان، حقوقدانان و حتی بخشهای خصوصی فعالیت میکنند. این رویکرد به آنها اجازه میدهد تا مشکلات چندبعدی افراد (مانند فقر، اعتیاد و بیماریهای مزمن) را از زوایای مختلف بررسی کنند و راهحلهای نوآورانهتری ارائه دهند.
- تاکید بر گروههای کمصدا و حاشیهنشین: توجه ویژه به گروههایی مانند پناهندگان، مهاجران و قربانیان خشونت و طراحی سیاستهای حمایتی و ایجاد فضاهای امن برای آنها.
- مبتنی بر شواهد علمی: استفاده از روشهای جدید و مبتنی بر شواهد علمی برای ارائه خدمات تخصصی، که بر تعامل با افراد، خانوادهها و جوامع تاکید دارد و به دنبال راهکارهای عملی و کارآمد است.
- توجه به کرامت انسانی و توانمندسازی: اصول بنیادین مددکاری اجتماعی نوین شامل احترام به کرامت انسانی، توانمندسازی افراد و جوامع، و ارتقای کیفیت زندگی آنهاست. این اصول هم در ارائه خدمات و هم در شکلدهی به سیاستها و شیوهنامههای اجرایی نقش بسزایی دارند.
- تطبیق با فرهنگهای مختلف: با توجه به تنوع فرهنگی در جوامع، مددکاران اجتماعی باید با درک عمیقتر از فرهنگهای محلی، روشهای موثری را ارائه دهند که با هنجارها و ارزشهای بومی تطابق داشته باشد.
به طور کلی، مددکاری اجتماعی نوین به دنبال پاسخگویی به نیازهای پیچیدهتر و چندبعدی جوامع مدرن است و از ابزارها و رویکردهای جدید برای بهبود کیفیت خدمات و افزایش اثربخشی مداخلات استفاده میکند.
مددکاری اجتماعی در ایران یک رشته و حرفه رو به رشد است که ریشه در نیازهای اجتماعی و تحولات جامعه ایرانی دارد. در ادامه به جنبههای مختلف مددکاری اجتماعی در ایران میپردازیم:
تاریخچه
- بنیانگذار: ستاره فرمانفرمائیان به عنوان بنیانگذار رشته مددکاری اجتماعی در ایران شناخته میشود. او پس از تحصیل در آمریکا، در سال ۱۳۳۶ آموزشگاه عالی خدمات اجتماعی را در ایران تاسیس کرد که بعدها به دانشکده خدمات اجتماعی و سپس در دانشگاه علامه طباطبایی ادغام شد.
- توسعه: از آن زمان تاکنون، دانشگاههای دیگری مانند دانشگاه شاهد، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی و دانشگاه آزاد اسلامی نیز به تربیت مددکار اجتماعی مشغول هستند.
- نقش اولیه: مددکاری اجتماعی در ایران از ابتدا با هدف کمک به افراد و خانوادههای آسیبپذیر، به ویژه پس از جنگ جهانی، در زمینه برنامههای رفاهی مانند ساعت کار، مرخصی، و درمان کارگران بیمار، آغاز شد.
ماهیت و وظایف مددکاری اجتماعی
مددکاری اجتماعی خدمتی حرفهای است که بر پایه دانش و مهارتهای خاص قرار گرفته و هدف آن کمک به افراد، گروهها و جامعه است تا بتوانند استقلال شخصی و اجتماعی و رضایت خاطر فردی و اجتماعی را به دست آورند. وظایف اصلی مددکاران اجتماعی شامل موارد زیر است:
- ارزیابی نیازها و مشکلات: شناسایی و بررسی نیازها و چالشهای فردی، خانوادگی و اجتماعی مددجویان.
- مشاوره و حمایت روانی: ارائه مشاوره و حمایت عاطفی به افراد در شرایط بحرانی، آموزش مهارتهای زندگی، مدیریت استرس و بهبود روابط بین فردی.
- ارائه خدمات اجتماعی: فراهم کردن دسترسی به خدمات اجتماعی مانند مسکن، تغذیه، بهداشت و آموزش.
- مداخله در بحرانها: ورود به موقع و موثر در شرایط بحرانی و تلاش برای کاهش آسیبها.
- آموزش و توانمندسازی: کمک به مددجویان برای شناسایی و به کارگیری تواناییهای خود از طریق آموزشها و منابع لازم.
- حمایت از حقوق و عدالت اجتماعی: فعالیت فعال در حمایت از حقوق افراد و ایجاد عدالت اجتماعی.
- همکاری با سایر حرفهها: تعامل و همکاری با روانشناسان، پزشکان، وکلا و سایر متخصصین.
- پیشگیری از آسیبهای اجتماعی: طراحی و اجرای برنامههای پیشگیرانه برای جلوگیری از بروز آسیبهای اجتماعی.
فرصتهای شغلی
مددکاران اجتماعی میتوانند در موقعیتهای مختلفی مشغول به کار شوند، از جمله:
- سازمان بهزیستی کشور و کمیته امداد امام خمینی (ره)
- مؤسسات خیریه
- پرورشگاهها و مراکز نگهداری افراد بیسرپرست
- مراکز اصلاح و تربیت
- مراکز درمان اعتیاد
- زندانها
- مراکز مشاوره خصوصی (امکان تاسیس کلینیک مددکاری اجتماعی)
- کارخانجات و واحدهای صنعتی (مددکاری در صنعت)
- دانشگاهها و مراکز آموزشی
- بیمارستانها و مراکز درمانی (مددکاری بالینی)
قوانین و مقررات:
در سالهای اخیر، جایگاه مددکاری اجتماعی در نظام حقوقی ایران، به ویژه در قانون جدید آیین دادرسی کیفری، مورد توجه قرار گرفته است. واحد مددکاری اجتماعی برای معاونت اجرای احکام کیفری پیشبینی شده که نقش مهمی در پیگیری امور و مشکلات زندانیان دارد. همچنین، در قوانین جدید مجازات اسلامی و آیین دادرسی کیفری، مددکار اجتماعی دارای کارکردهای اصلاحی، درمانی و بازپروری است و در مواردی مانند تعویق صدور حکم و مجازاتهای جایگزین حبس مورد توجه قرار گرفته است.
چالشها
مددکاری اجتماعی در ایران با چالشهای متعددی روبرو است:
- مشکلات اقتصادی: دغدغهها و مشکلات اقتصادی، هم برای مددکاران (درآمد پایین و عدم پشتوانه شغلی قوی) و هم برای مددجویان (افزایش آسیبهای اجتماعی ناشی از فقر).
- مشکلات اجتماعی: افزایش کودکان کار و خیابانی، دختران فراری، خشونتهای خانگی، اعتیاد و بحرانهای روانی که نیاز به مداخله مددکاران را افزایش میدهد.
- مشکلات ساختاری-اداری: نادیده گرفتن مددکاران در تصویب قوانین مرتبط، نبود سازمان نظام مددکاری قوی، ورود افراد غیرمتخصص به این حرفه و عدم حمایتهای کافی دولتی.
- مشکلات آموزشی: نیاز به ارتقاء استانداردهای آموزشی و پژوهشی در حوزه مددکاری اجتماعی.
- کمبود نیروی متخصص: در بسیاری از مناطق ایران، تعداد مددکاران اجتماعی کافی نیست و حجم کاری آنها بالاست که میتواند بر کیفیت خدمات تاثیر بگذارد.
- فرسودگی شغلی: مددکاران اجتماعی به دلیل مواجهه با مشکلات پیچیده و فشار کاری بالا، در معرض فرسودگی شغلی قرار دارند.
- عدم شفافیت در برخی نهادها: انتقاداتی در مورد عملکرد برخی انجمنها و عدم شفافیت در فرآیندهای انتخابی آنها وجود دارد.
با وجود این چالشها، مددکاری اجتماعی در ایران با توجه به نیازهای روزافزون جامعه به خدمات حمایتی و درمانی، نقش حیاتی ایفا میکند و پتانسیل زیادی برای رشد و توسعه دارد.