سلامت روان ایرانیان؛ از آمار نگران‌کننده تا نقشه راه ارتقاء و مسئولیت اجتماعی روانشناسان
فهرست عناوین مطلب
- سلامت روان ایرانیان؛ از آمار نگران‌کننده تا نقشه راه ارتقاء و مسئولیت اجتماعی روانشناسان
- مقدمه: زنگ خطر آمار و ضرورت اقدام همگانی
- هفته سلامت روان: فرصتی برای آگاه‌سازی و مسئولیت‌پذیری
- الف) اقدامات کلان و جامعه‌ای در هفته سلامت روان:
- ب) نقش فعال روانشناسان و مددکاران اجتماعی در آگاه‌سازی:
- نقشه راه و برنامه‌های کلان ارتقاء سلامت روان ایرانیان
- الف) مدل ادغام سلامت روان در شبکه بهداشت:
- ب) پروژه ملی “سامان” (سلامت روانی و مراقبت اجتماعی ایرانیان):
- ج) راهبردهای توسعه‌ای و پیشگیرانه:
- مسئولیت اجتماعی و نذر فرهنگی: پاسخ به یک دغدغه مهم
- نتیجه‌گیری: مسیری دشوار با عزمی همگانی
سلامت روان ایرانیان؛ از آمار نگران‌کننده تا نقشه راه ارتقاء و مسئولیت اجتماعی روانشناسان
مقدمه: زنگ خطر آمار و ضرورت اقدام همگانی
سلامت روان، به عنوان جزء جدایی‌ناپذیر سلامت عمومی و توسعه پایدار، امروزه بیش از پیش در کانون توجه سیاست‌گذاران و متخصصان اجتماعی قرار دارد.
متأسفانه، آخرین آمار و ارقام نگران‌کننده از سطح بهداشت روانی اجتماعی در ایران، که نشان می‌دهد حدود ۲۳ تا ۲۵ درصد از جمعیت ۱۵ تا ۶۴ سال کشور (و در برخی گزارش‌ها تا ۲۵.۴ درصد از جمعیت بالای ۱۵ سال) با حداقل یک اختلال روانپزشکی دست و پنجه نرم می‌کنند (و در برخی تحلیل‌ها این میزان بسیار بالاتر برآورد شده است)، ضرورت اتخاذ رویکردی جدی، جامعه‌محور و پایدار را بیش از پیش نمایان می‌سازد.
افزایش شیوع اختلالاتی نظیر افسردگی (با شیوع حدود ۱۳.۷ درصدی) و اضطراب، نه تنها بر کیفیت زندگی فردی، بلکه بر پویایی خانواده و سرمایه اجتماعی جامعه تأثیر مخربی دارد.
این مقاله، در آستانه «هفته سلامت روان»، به بررسی اقدامات صورت گرفته، برنامه‌های آینده، و نقشه راه متولیان و متخصصان کشور برای ارتقاء سطح کمی و کیفی دانش و آگاهی‌های اجتماعی در این زمینه می‌پردازد و به صراحت به نقش و مسئولیت اجتماعی جامعه روانشناسان پاسخ می‌دهد.
هفته سلامت روان: فرصتی برای آگاه‌سازی و مسئولیت‌پذیری
هر ساله، در ایران هفته‌ای به نام «هفته سلامت روان» (معمولاً ۱۸ تا ۲۴ مهرماه) با هدف ارتقاء آگاهی عمومی و اصلاح نگرش‌ها نسبت به مسائل بهداشت روان برگزار می‌شود.
الف) اقدامات کلان و جامعه‌ای در هفته سلامت روان:
سازمان‌هایی نظیر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سازمان بهزیستی کشور با محوریت شعار سال، برنامه‌های متعددی را در سطوح مختلف اجرا می‌کنند:
- برنامه‌های آگاه‌سازی و آموزشی: برگزاری سمینارها، کارگاه‌های آموزشی (مانند مهارت‌های زندگی، فرزندپروری، مدیریت استرس) در سطح ادارات، مدارس و مراکز خدمات جامع سلامت (PHC).
- خدمات غربالگری: اجرای طرح‌های غربالگری اضطراب کودکان، شناسایی اولیه اختلالات روانشناختی و ارجاع به متخصص.
- مشاوره‌های رایگان/تلفنی: ارائه مشاوره‌های تلفنی رایگان (مانند خط ۱۴۸۰ بهزیستی) و مشاوره‌های حضوری دولتی در مراکز تحت پوشش.
- ترویج بهداشت روان در محیط کار و مدرسه: تأکید بر سلامت روان در محیط‌های آموزشی و شغلی به عنوان یک اولویت همگانی.
ب) نقش فعال روانشناسان و مددکاران اجتماعی در آگاه‌سازی:
دغدغه اصلی جامعه، فراتر رفتن از فعالیت‌های صرفاً دولتی و سازمانی است.
روانشناسان و مددکاران اجتماعی کشور، منهای فعالیت‌های ارزشمند خود در دنیای کار واقعی (مطب‌ها و کلینیک‌ها)، در مسیر ارتقاء سلامت روان جامعه اقدامات میدانی قابل توجهی داشته و دارند که شامل موارد زیر است:
- مشارکت در طرح‌های محلات کم‌برخوردار: برگزاری کارگاه‌های آموزشی رایگان و گروه درمانی‌های حمایتی در سراهای محله، مساجد و مراکز آسیب‌پذیر (با نیت نذر فرهنگی).
- حضور در بحران‌ها و شرایط اضطراری: فعالیت‌های میدانی تیم‌های روانشناسی و مددکاری در حوادث، بلایا و مناطق محروم برای کاهش آسیب‌های روانی-اجتماعی و ارائه خدمات حمایت روانی-اجتماعی.
- تولید محتوای آگاه‌ساز: استفاده از رسانه‌های اجتماعی و فضای مجازی برای انگ‌زدایی و آموزش مفاهیم سلامت روان به زبان ساده و قابل فهم برای عموم.
روانشناسان متعهد، وضعیت جامعه و حال و احوال آن را دغدغه اصلی خود می‌دانند و بر این عقیده‌اند که حل مشکلات سلامت روان جامعه، با رها کردن جامعه به حال خود، نه تنها محقق نمی‌شود، بلکه مشکلات موجود، به دلیل پیچیدگی‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، تشدید نیز خواهد شد.
سلامت فردی در خلاء اجتماعی معنا ندارد و متخصصان متعهد، خود را بخشی از راه‌حل می‌دانند.
نقشه راه و برنامه‌های کلان ارتقاء سلامت روان ایرانیان
ارتقاء سلامت روان نیازمند یک نقشه راه جامع، میان‌بخشی و پایدار است که تنها منحصر به هفته سلامت روان نباشد.
الف) مدل ادغام سلامت روان در شبکه بهداشت:
ایران یکی از معدود کشورهایی است که خدمات سلامت روان را در نظام مراقبت‌های بهداشتی اولیه (PHC) خود ادغام کرده است. این مدل شامل:
- استقرار کارشناسان سلامت روان: جذب و به‌کارگیری حدود ۳۲۰۰ روانشناس در شبکه‌های بهداشت کشور برای غربالگری، تشخیص زودرس و مداخلات اولیه در مراکز جامع سلامت.
- نظام ارجاع: ایجاد سیستم ارجاع بیماران شناسایی شده از سطح یک (مراکز جامع سلامت) به سطح دو (مراکز درمان سرپایی سراج) و سطح سه (بیمارستان‌های روانپزشکی).
ب) پروژه ملی “سامان” (سلامت روانی و مراقبت اجتماعی ایرانیان):
این طرح با هدف ارائه خدمات یکپارچه و جامع سلامت روانی و مراقبت اجتماعی در سطح محلات طراحی و در حال اجراست و شامل بسته‌های خدمتی متعددی است:
- خدمات پایه سلامت روان و اجتماعی: ارائه در مراکز خدمات جامع سلامت.
- خدمات تخصصی مراقبت سلامت روانی: ارائه در مراکز سلامت روان جامعه‌نگر.
- خدمات حمایتی تکمیلی: با مشارکت همه دستگاه‌های فعال در حوزه حمایت‌های اجتماعی.
ج) راهبردهای توسعه‌ای و پیشگیرانه:
- تمرکز بر سواد سلامت روان: ارتقاء سطح کمی و کیفی دانش اجتماعی با تولید محتوای معتبر، آموزش مهارت‌های زندگی و مقابله‌ای در مدارس و خانواده‌ها.
- انگ‌زدایی: تلاش برای از بین بردن انگ مرتبط با بیماری‌های روانی از طریق رسانه و آموزش.
- پوشش بیمه‌ای مؤثر: پیگیری برای افزایش پوشش بیمه‌ای خدمات روانشناسی و روانپزشکی به منظور کاهش بارهای مالی و افزایش دسترسی اقشار کم‌درآمد.
مسئولیت اجتماعی و نذر فرهنگی: پاسخ به یک دغدغه مهم
سؤال اصلی اینجاست: آیا روانشناسان کشور درگیر کسب و کار خود هستند یا به وضعیت جامعه می‌اندیشند و برای قشر کم‌درآمد برنامه دارند؟
واقعیت این است که در کنار اکثریت فعال در حوزه درمان خصوصی، جریانی از مسئولیت اجتماعی و مفهوم “نذر فرهنگی” نیز در بین متخصصان روانشناسی و مشاوره در حال گسترش است.
- نذر فرهنگی خدمات مشاوره: بسیاری از متخصصان (دارای پروانه و شماره نظام) به صورت فردی یا از طریق سازمان‌های مردم‌نهاد (NGO) و مراکز مشاوره، سهمی از وقت و تخصص خود را به ارائه خدمات مشاوره رایگان یا با هزینه بسیار کم به اقشار ضعیف، ساکنان محلات کم‌برخوردار، زنان سرپرست خانوار و نیازمندان اختصاص می‌دهند.
- کارگاه‌های رایگان محله‌محور: برگزاری کارگاه‌های آموزشی پیشگیری‌محور (ازدواج، فرزندپروری، مهارت‌های ارتباطی) در مساجد، سراهای محله و مناطق آسیب‌خیز، نشان‌دهنده فعالیت‌های میدانی فراتر از کلینیک است.
- تشکل‌های تخصصی: سازمان نظام روانشناسی و انجمن‌های علمی، روانشناسان را به انجام فعالیت‌های عام‌المنفعه تشویق و سازماندهی می‌کنند.
این اقدامات، تلاشی آگاهانه برای برقراری عدالت در دسترسی به خدمات سلامت روان است و نشان می‌دهد متخصصان این حوزه به اهمیت سلامت اجتماعی و فردی در جامعه واقف‌اند و آن را مسئولیت اخلاقی و حرفه‌ای خود می‌دانند.
نتیجه‌گیری: مسیری دشوار با عزمی همگانی
وضعیت سلامت روان در ایران، به دلیل شیوع بالای اختلالات و وجود موانعی چون انگ اجتماعی و کمبود پوشش بیمه‌ای، نیازمند بسیج همگانی است.
اگرچه سازمان‌های دولتی برنامه‌های مهمی مانند ادغام در شبکه بهداشت و طرح سامان را در دستور کار دارند، اما این اقدامات به تنهایی کافی نیست.
نقشه راه موفقیت‌آمیز در ارتقاء سلامت روان ایرانیان، ترکیبی از موارد زیر است:
- سرمایه‌گذاری پایدار دولتی در گسترش زیرساخت‌ها (از جمله افزایش تعداد روانشناسان در شبکه بهداشت و پوشش بیمه‌ای).
- توسعه سواد سلامت روان در سطح عمومی و خانواده‌ها.
- تقویت مشارکت مدنی و گسترش فعالیت‌های مسئولیت اجتماعی، به ویژه “نذر فرهنگی”، توسط جامعه روانشناسان و مددکاران برای کاهش شکاف دسترسی.
سلامت روان، مسئولیت فردی و اجتماعی همگان است و تنها با همکاری مستمر متخصصان، دولت و مردم می‌توان امید داشت که آمار نگران‌کننده کنونی به مرور کاهش یابد و جامعه ایرانی به سطح بالاتری از بهداشت روانی اجتماعی دست یابد.
