خدمات مشاوره مددکاری اجتماعی

خدمات مشاوره مددکاری اجتماعی

تحلیل و تبیین گزارش تخصصی: بررسی خدمات مشاوره مددکاری اجتماعی در ایران

کاری از دکتر جواد طلسچی یکتا، بنیانگذار برند مددکاری اجتماعی ایرانیان

مقدمه: تبیین جایگاه حرفه‌ای مددکاری اجتماعی و ضرورت گزارش حاضر

مددکاری اجتماعی به عنوان یک حرفه تخصصی و دانش‌بنیان، رویکردی کل‌نگر به مسائل انسانی دارد و تلاش می‌کند تا با تحلیل و بررسی مشکلات اجتماعی، روانی، و اقتصادی افراد و گروه‌ها، به بهبود کیفیت زندگی و ارتقاء رفاه اجتماعی کمک کند.۱ هسته اصلی این حرفه بر رویکرد «فرد در محیط» (Person-in-Environment) استوار است.۳ این رویکرد به مددکاران اجتماعی امکان می‌دهد تا مشکلات یک فرد را صرفاً به عنوان یک نارسایی درونی یا روانی بررسی نکنند، بلکه آن‌ها را در بافتارهای پیچیده و متقابل خانوادگی، اجتماعی، اقتصادی و ساختاری تحلیل کنند. مددکاران با تکیه بر این دیدگاه، نه تنها به حل مشکلات درونی می‌پردازند، بلکه به صورت فعال، فرد را با منابع و فرصت‌های موجود در جامعه پیوند می‌دهند.۴

این گزارش با هدف بررسی جامع و چندبُعدی وضعیت خدمات مشاوره مددکاری اجتماعی در ایران، به سه پرسش کلیدی می‌پردازد:  چرایی ضرورت ارائه این خدمات توسط کلینیک‌های تخصصی، موانع رونق آن در کشور و فرصت‌های اقتصادی مغفول‌مانده در این حوزه.

بخش اول: مبانی نظری و حرفه‌ای ارائه خدمات مشاوره توسط کلینیک‌های مددکاری اجتماعی

۱. تمایزهای بنیادین مشاوره مددکاری اجتماعی و روانشناسی

خدمات مشاوره، چه در حوزه مددکاری اجتماعی و چه در روانشناسی، با هدف کمک به افراد در مواجهه با چالش‌های زندگی ارائه می‌شود. با این حال، تفاوت‌های فلسفی و روش‌شناختی قابل توجهی میان این دو حرفه وجود دارد که ضرورت وجود کلینیک‌های مددکاری اجتماعی را توجیه می‌کند. روانشناسی، به ویژه در رویکردهای بالینی، عمدتاً بر روی فرآیندهای ذهنی و درونی فرد تمرکز دارد. وظیفه اصلی یک روانشناس، تشخیص و درمان بیماری‌ها و اختلالات روانی است و مداخلات او اغلب به یکی از رویکردهای درمانی مانند روانکاوی یا رفتاردرمانی محدود می‌شود.۶ در این مدل، مراجع با پای خود به مطب مراجعه می‌کند و درمان عمدتاً بر روی مشکلات شخصی او متمرکز است.۷

در مقابل، مددکاری اجتماعی با رویکرد کل‌نگر «فرد در محیط» عمل می‌کند.۳ مددکار اجتماعی به مسائل فردی با در نظر گرفتن ارتباطات و وابستگی‌های او به سیستم‌های اجتماعی مانند خانواده، محیط آموزشی، محیط کار، و ساختارهای درمانی می‌پردازد.۶ این تفاوت در رویکرد، در مدل مداخله نیز منعکس می‌شود. در حالی که روانشناسان بر «درمان» متمرکزند ۶، مددکاران علاوه بر استفاده از مهارت‌های مشاوره، از تکنیک‌های تخصصی خود مانند «مدیریت مورد» (Case Management) بهره می‌برند.۱ مدیریت مورد به معنای یک فرآیند جامع شامل برنامه‌ریزی، جستجو برای منابع، و نظارت بر خدمات مختلف است.۱ به عبارت دیگر، مددکار اجتماعی تنها به گوش دادن و ارائه راهکارهای درونی نمی‌پردازد، بلکه به صورت فعال، مراجع را به منابع ضروری در جامعه مانند خدمات بهداشتی، مسکن، حمل و نقل، و فرصت‌های شغلی پیوند می‌دهد.۴ این رویکرد عملی، مشاوره را به «توانمندسازی» و «اقدام» گره می‌زند.۵ این خدمات تخصصی که فراتر از یک جلسه مشاوره صرف است، شامل خانواده‌درمانی، مددکاری حقوقی و مداخلات تخصصی در بحران‌ها می‌شود.۴

بنابراین، تفاوت کلیدی میان این دو حرفه نه در «چه چیزی» مشاوره دادن، بلکه در «چگونه» مشاوره دادن است. داده‌ها به صراحت نشان می‌دهند که مددکاران اجتماعی «مراجعان را به منابع ضروری در جامعه پیوند می‌دهند» ۸ و «به آن‌ها در دستیابی به منابع و خدمات مورد نیاز کمک می‌کنند».۱ این عملکرد، با مدیریت مورد و توانمندسازی مرتبط است. این زنجیره منطقی نشان می‌دهد که مشاوره مددکاری اجتماعی یک خدمت تخصصی است که مستقیماً به حل مشکلات ملموس فرد در بستر جامعه‌اش منجر می‌شود و صرفاً به وضعیت روانی او محدود نمی‌ماند.

۲. جایگاه قانونی و تخصصی کلینیک‌های مددکاری اجتماعی در ایران

وجود کلینیک‌های مددکاری اجتماعی در ایران، نه تنها یک نیاز حرفه‌ای، بلکه یک ضرورت قانونی نیز هست. طبق «دستورالعمل تأسیس، اداره و انحلال کلینیک‌های مددکاری اجتماعی» که از سال ۱۳۸۱ توسط سازمان بهزیستی ابلاغ شده است ۹، این مراکز به عنوان نهادهایی قانونی با اهداف مشخص (افزایش ضریب نفوذ خدمات و کاهش تصدی‌گری دولت) و با وظایف دقیق تعریف شده‌اند.۹

بر اساس این دستورالعمل، کلینیک‌ها می‌توانند توسط اشخاص حقیقی یا حقوقی تأسیس شوند، اما ملزم به رعایت شرایط سختگیرانه‌ای هستند.۹ این شرایط شامل داشتن نیروی انسانی متخصص، از جمله «مسئول فنی» واجد شرایط و «مددکار اجتماعی» با حداقل مدرک کارشناسی است. همچنین، حضور یک «مشاور یا روانشناس بالینی» با مدرک کارشناسی ارشد که دارای گواهی کار از سازمان نظام روانشناسی و مشاوره باشد، در تیم تخصصی کلینیک ضروری است.۹ این الزام، مدل کلینیک مددکاری را به عنوان یک «تیم بین‌رشته‌ای» و نه یک مرکز تک‌حرفه‌ای تثبیت می‌کند.۴

این چارچوب قانونی، فرصت‌ها و چالش‌هایی را به همراه دارد. از یک سو، به این نهادها اعتبار قانونی می‌بخشد و چارچوب فعالیت آن‌ها را مشخص می‌کند. از سوی دیگر، شرایط سخت‌گیرانه آن (مانند لزوم حضور مسئول فنی و روانشناس بالینی) می‌تواند به عنوان یک سد مالی، مانع از تأسیس و توسعه آن‌ها شود. مدل کسب‌وکار کلینیک مددکاری اساساً مبتنی بر یک تیم چندتخصصی و استفاده از شبکه‌های اجتماعی است ۹، که این امر آن را از یک مطب روانشناسی که صرفاً بر روی فرد و مشاوره متمرکز است، متمایز می‌کند.

بخش دوم: تحلیل موانع ساختاری، فرهنگی و صنفی در مسیر توسعه خدمات مشاوره در ایران

با وجود مبانی حرفه‌ای و قانونی مستحکم، خدمات مشاوره مددکاری اجتماعی در ایران با چالش‌های متعددی روبروست که مانع از رونق آن شده است. این موانع را می‌توان در سه دسته اصلی ساختاری-صنفی، اقتصادی و فرهنگی-اجتماعی دسته‌بندی کرد.

۱. موانع ساختاری و صنفی

مهم‌ترین چالش ساختاری در ایران، فقدان سازمان نظام مددکاری اجتماعی است.۱۱ برخلاف حرفه‌هایی مانند پزشکی، روانشناسی و مهندسی که دارای یک نهاد صنفی قدرتمند هستند، مددکاری اجتماعی از این حمایت ساختاری بی‌بهره است.۱۴ این نبود یک نهاد متولی مستقل، به صورت دومینووار بر هویت، منزلت و کارآمدی حرفه مددکاری تأثیر منفی می‌گذارد.

اولین پیامد این خلأ، نبود نظارت یکپارچه بر حرفه و ورود افراد غیرمتخصص به این حوزه است.۱۱ این مسئله، اعتبار حرفه را خدشه‌دار کرده و باعث می‌شود خدمات غیرحرفه‌ای و بی‌کیفیت به جامعه ارائه شود که به نوبه خود، اعتماد عمومی را کاهش می‌دهد. این یک حلقه معیوب است: نبود نظام صنفی منجر به ورود غیرمتخصصان شده و این امر به کاهش کیفیت و اعتماد عمومی می‌انجامد که در نهایت، تمایل جامعه به دریافت خدمات تخصصی را کم می‌کند. در این زمینه، یک استاد پیشکسوت مددکاری اجتماعی به صراحت بیان کرده که «فعالیت اشخاص غیرمتخصص در حوزه آسیب‌های اجتماعی پیام بدی به جامعه می‌دهد» و حتی «قوه قضاییه و بهزیستی هم افرادی را به عنوان مددکار اجتماعی به خدمت گرفته‌اند که در رشته‌های غیرمرتبط تحصیل کرده‌اند».۱۱

دومین پیامد، نداشتن پشتوانه شغلی و جایگاه مناسب برای مددکاران است.۱۵ این حرفه از نظر قانونی در بسیاری از قوانین مرتبط با خود نادیده گرفته شده و فاقد حمایت‌های لازم از سوی دولت است.۱۵ این مسئله منجر به مشکلات استخدامی و درآمدهای ناکافی، به ویژه برای نیروهای قراردادی می‌شود.

۲. موانع اقتصادی و فقدان حمایت‌های مالی

مهم‌ترین مانع اقتصادی، نبود پوشش بیمه‌ای برای خدمات مشاوره مددکاری اجتماعی است.۱۶ این مسئله باعث می‌شود که هزینه مشاوره برای بسیاری از افراد سنگین باشد و آن‌ها از ادامه پیگیری خدمات منصرف شوند. یک مددکار اجتماعی به این موضوع اشاره می‌کند که مراجعان به دلیل هزینه، کار را ادامه نمی‌دهند.۱۶

فقدان پوشش بیمه‌ای نه تنها دسترسی به خدمات را کاهش می‌دهد، بلکه به صورت پنهان، بر مدل کسب‌وکار کلینیک‌ها نیز تأثیر می‌گذارد. در حالی که در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، بخش عمده‌ای از درآمد کلینیک‌های مددکاری از طریق بیمه تأمین می‌شود ۴, در ایران این کلینیک‌ها مجبورند مستقیماً از مراجعه‌کننده حق‌الزحمه را دریافت کنند.۱۹ این امر آن‌ها را در رقابت با سایر خدمات و حتی کالاهای مصرفی قرار می‌دهد و باعث می‌شود که مراجعه‌کننده، درمان را اولویت مالی خود قرار ندهد.۱۶ به گفته یکی از مددکاران، «مردم پول برای مشاوره نمی‌دهند، ترجیح می‌دهند پولشان را صرف جراحی زیبایی کنند».۱۶ این واقعیت به وضوح نشان می‌دهد که در جامعه ایرانی، خدمات مشاوره مددکاری هنوز یک «خدمت لوکس» یا «غیرضروری» محسوب می‌شود، در حالی که در کشورهای پیشرو به دلیل پوشش بیمه‌ای، بخشی جدایی‌ناپذیر از سبد خدمات سلامت روان است.۴

۳. موانع فرهنگی و اجتماعی

خدمات مشاوره مددکاری اجتماعی همچنین با موانع فرهنگی و اجتماعی نیز روبرو است. یکی از اصلی‌ترین این موانع، شناخت محدود عمومی از این حرفه است.۱۵ بسیاری از مردم، مددکاری اجتماعی را با کمک‌های مالی و خیریه برابر می‌دانند و از ماهیت تخصصی و علمی آن آگاه نیستند.۱۵ این شناخت محدود، نتیجه وابستگی تاریخی و ساختاری مددکاری اجتماعی به نهادهای دولتی و خیریه‌ای است. نقش پررنگ سازمان بهزیستی و مؤسسات خیریه ۹ در ارائه خدمات، هرچند که ضروری بوده، اما به صورت ناخواسته، تصویر مددکاری اجتماعی به عنوان یک «حرفه دولتی و حمایتی» را تقویت کرده و مانعی برای توسعه بخش خصوصی ایجاد کرده است.۱۵ این تمرکز، اگرچه از نظر سازمانی یک مزیت است، اما از نظر حرفه‌ای، با ایجاد این ذهنیت که مددکاری یعنی کمک بلاعوض، مانع از شکل‌گیری یک بازار خدمات خصوصی می‌شود.

بخش سوم: موانع اقتصادی و چالش‌های درآمدزایی کلینیک‌های مددکاری اجتماعی

با توجه به موانع فوق، کلینیک‌های مددکاری اجتماعی در ایران در کسب درآمد با چالش‌های جدی روبرو هستند. این چالش‌ها عمدتاً از عدم همخوانی مدل کسب‌وکار با واقعیت‌های اقتصادی و اجتماعی نشأت می‌گیرند.

۱. عدم همخوانی مدل کسب‌وکار با واقعیت‌های اقتصادی

مدل سنتی «پرداخت به ازای هر جلسه» در کلینیک‌های مددکاری ممکن است با رویکرد «مدیریت مورد» که نیازمند پیگیری‌های طولانی‌مدت و هماهنگی با نهادهای مختلف است، همخوانی نداشته باشد.۱ این فرآیند زمان‌بر، سودآوری را نسبت به خدمات مشاوره‌ای کوتاه‌مدت کاهش می‌دهد. از طرفی، مدل کلینیک مددکاری که بر اساس دستورالعمل رسمی نیازمند فضای فیزیکی، تجهیزات و نیروی انسانی متعدد (از جمله مسئول فنی، مددکاران و روانشناس) است، هزینه‌های بالایی را به مؤسس تحمیل می‌کند.۹

در حالی که روانشناسی تعرفه‌ای مشخص برای هر ساعت مشاوره دارد ۲۰، مدل مددکاری شامل مدیریت مورد و پیگیری‌های مداوم است که در تعرفه‌های ساعتی معمول نمی‌گنجد. این عدم همخوانی باعث می‌شود کلینیک‌ها نتوانند به راحتی از خدمات تخصصی خود درآمدزایی کنند و در نتیجه، به سمت ارائه خدمات عمومی‌تر که درآمد پایدارتری دارند، سوق داده شوند.

۲. فرصت‌های مغفول مانده در بازار خدمات

با وجود مشکلات مالی، نیازهای اجتماعی و قانونی در حال شکل‌گیری است که فرصت‌های نوینی را برای کلینیک‌های مددکاری اجتماعی ایجاد می‌کند. این فرصت‌ها، راهکاری بالقوه برای حل مشکل درآمدزایی هستند.

• مددکاری اجتماعی بالینی: با توجه به نیازهای فزاینده جامعه در حوزه سلامت روان ۱۵، کلینیک‌های مددکاری می‌توانند خدمات تخصصی‌تر مددکاری بالینی را در حوزه روانپزشکی و بیمارستان‌ها ارائه دهند.۳ این حوزه به مددکاران امکان می‌دهد تا با دیدی جامع به چالش‌های روانی و عاطفی مراجعان بپردازند و آن‌ها را در بافتارهای اجتماعی و خانوادگی‌شان تحلیل کنند.۳
• مددکاری اجتماعی قضایی و مدرسه‌ای: اسناد نشان می‌دهند که قوه قضاییه و وزارت آموزش و پرورش به خدمات مددکاری نیاز دارند.۲۵ طرح «مددکاری اجتماعی در مدرسه» (نماد) با هدف مدیریت دانش‌آموزان و ایجاد ارتباط بین خانواده، مدرسه و منابع جامعه در حال اجراست.۲۵ همچنین، قضات نیز بر ضرورت حضور مددکاران در سیستم قضایی تأکید کرده‌اند تا با بررسی «پرونده شخصیت» نوجوانان بزهکار، به کاهش تکرار جرم کمک کنند.۵ این تقاضا در حال رشد، یک بازار جدید برای کلینیک‌های مددکاری ایجاد می‌کند که مغفول واقع شده است.
• مددکاری صنعتی: این حوزه به عنوان یک حرفه در محیط کار یا در تنظیمات قراردادی مستقیم با سازمان‌ها تعریف می‌شود.۲۴ کلینیک‌ها می‌توانند با ارائه خدمات قراردادی (مدل B2B) به سازمان‌ها، منبع درآمدی پایدار برای خود ایجاد کنند.

این واقعیت متضاد، یعنی وجود نیازهای اجتماعی و قانونی در کنار فقدان درآمد کافی برای کلینیک‌ها، یک فرصت بزرگ برای «مذاکره و عقد قرارداد» بین بخش خصوصی (کلینیک‌ها) و بخش عمومی (نهادهای دولتی) فراهم می‌آورد. به جای انتظار برای مراجعه فردی (مدل B2C)، کلینیک‌ها می‌توانند با بازاریابی فعال، نقش خود را به عنوان بازوی اجرایی نهادهای دولتی در کاهش آسیب‌های اجتماعی تثبیت کنند. این فرصت می‌تواند به عنوان راهکار اصلی برای حل مشکل درآمدزایی مطرح شود.

بخش چهارم: راهکارها و توصیه‌های راهبردی برای توسعه پایدار

برای غلبه بر چالش‌های موجود و بهره‌برداری از فرصت‌های پیش‌رو، نیاز به یک برنامه راهبردی جامع و هماهنگ میان نهادهای مختلف است.

۱. راهکارهای سیاستی و قانونی

اولین و اساسی‌ترین گام، تشکیل سازمان نظام مددکاری اجتماعی است. پیگیری جدی و مداوم برای تصویب طرح سازمان نظام مددکاری اجتماعی در مجلس ۱۲، به این حرفه هویت و استقلال لازم را می‌بخشد، بر فعالیت آن نظارت می‌کند و از ورود افراد غیرمتخصص جلوگیری می‌کند.۱۱ گام بعدی، تلاش برای پوشش بیمه‌ای خدمات مشاوره مددکاری در فهرست خدمات تحت پوشش بیمه پایه و تکمیلی است.۱۸ این اقدام، خدمات را از یک «خدمت لوکس» به یک «حق عمومی» تبدیل می‌کند و دسترسی افراد نیازمند را تسهیل می‌نماید. همچنین، بازنگری در دستورالعمل‌های موجود و ساده‌سازی فرآیندهای تأسیس کلینیک‌ها به منظور کاهش هزینه‌های اولیه و تشویق بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در این حوزه ضروری است.

۲. راهکارهای صنفی و حرفه‌ای

تقویت همبستگی و ایجاد شبکه‌های همکاری میان کلینیک‌ها به جای رقابت ناسالم، یک ضرورت حیاتی است.۲۹ مراکز مددکاری می‌توانند به جای رقابت، در زمینه‌های تخصصی با یکدیگر همکاری کنند و خدمات جامع‌تری را به جامعه ارائه دهند. همچنین، ارتقاء دانش حرفه‌ای از طریق برگزاری کارگاه‌های تخصصی برای مددکاران فعال ۱۶ و ترویج مطالعات و پژوهش‌های کاربردی، به افزایش کیفیت خدمات و اعتبار حرفه کمک می‌کند.

۳. راهکارهای اقتصادی و بازاریابی

کلینیک‌ها باید از مدل‌های کسب‌وکار نوآورانه استفاده کنند. این امر شامل ارائه خدمات از طریق قرارداد با سازمان‌ها و شرکت‌ها (مدل مددکاری صنعتی) و نهادهای دولتی (مددکاری قضایی و مدرسه‌ای) است.۲۴ همچنین، اجرای کمپین‌های رسانه‌ای و آموزش عمومی برای تغییر نگرش جامعه به مددکاری اجتماعی از «کمک مالی» به «خدمت تخصصی»، می‌تواند به معرفی جامع این حرفه و جذب مراجعان بیشتر کمک کند.۱۵

نتیجه‌گیری و چشم‌انداز آینده

تحلیل حاضر نشان می‌دهد که خدمات مشاوره مددکاری اجتماعی یک خدمت ضروری و تخصصی است که به دلیل موانع ساختاری (فقدان سازمان نظام)، اقتصادی (عدم پوشش بیمه‌ای) و فرهنگی (شناخت محدود)، در ایران رونق نیافته است. این موانع به صورت متقابل بر یکدیگر تأثیر گذاشته و یک چرخه معیوب را ایجاد کرده‌اند.

با این حال، آینده این حرفه به این امر بستگی دارد که آیا نهادهای دولتی، انجمن‌های صنفی و بخش خصوصی می‌توانند با همکاری یکدیگر، تهدیدها را به فرصت تبدیل کنند یا خیر. پیگیری جدی برای تصویب سازمان نظام، تلاش برای پوشش بیمه‌ای خدمات و اتخاذ مدل‌های کسب‌وکار نوآورانه، کلید توسعه پایدار این حرفه در ایران است. مددکاری اجتماعی در عصر حاضر باید از وابستگی به مدل خیریه و دولتی خارج شده و با بهره‌گیری از فرصت‌های جدید در بخش خصوصی، جایگاه خود را به عنوان یک راهکار مؤثر و کارآمد در حل آسیب‌های اجتماعی تثبیت کند و به سوی یک آینده حرفه‌ای مستقل، سودآور و تأثیرگذار حرکت نماید.

منابع مورداستناد

1. مبانی مددکاری اجتماعی – سیویلیکا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/5253
2. مددکاری اجتماعی: تعریف و فرصت های شغلی – سیویلیکا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/10581
3. مددکاری اجتماعی بالینی Clinical Social Work, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://iraniansocialworkers.ir
4. مددکاری اجتماعی – مرکز توانبخشی ملی رانچو لوس آمیگوس, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://dhs.lacounty.gov
5. چرا مددکاری اجتماعی اهمیت دارد ؟ – سیویلیکا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/5260
6. آیا مددکار اجتماعی با مشاور و روانشناس تفاوت دارد – مجموعه مدارس سلام, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://salamsch.org/blog/difference-socialworker-counselor-psychologist/
7. فرق مددکار اجتماعی و روانشناس – وقت مشاوره, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://psy-nobat.ir
8. مشخصات شغلی مددکار اجتماعی | مجله ای سنج, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://esanj.ir/mag/social-worker-career-profile
9. ل و انحلا اداره ، سیس أت دستور العمل کلینیک های مددکاری اجتماعی, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://behzisti-fars.ir
10. چرا احیای کلینیک‌های مددکاری اجتماعی ضروری است؟ – سلامت نیوز, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://www.salamatnews.com/news/388402
11. فقدان نظام مددکاری اجتماعی در کشور – میگنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://www.migna.ir/News/news/56674
12. انتقاد از عدم تشکیل سازمان نظام مددکاری در کشور – خبرگزاری ایسنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://www.isna.ir/news/93061307783
13. فقدان نظام مددکاری اجتماعی در کشور – ایسنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://www.isna.ir/news/1400100503139
14. بررسی فرصت‌ها و تهدیدهای مددکاری اجتماعی در ایران – میگنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://www.migna.ir/news/65522
15. دغدغه‌ها و مشکلات مددکار اجتماعی – خیریه نیکان ماموت, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://www.nikancharity.org/social-worker-problems/
16. بررسی پدیداری موانع و تسهیل کننده های مداخلات مددکاری اجتماعی در راستای رضایت جنسی زوجین, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://jms.ihu.ac.ir/article_208466.html
17. http://www.socialworkeriran.com – اولین سایت مددکاری اجتماعی ایران, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://socialworkeriran.ir/printme-1.17.1261.fa.html
18. خدمات مددکاری تحت پوشش بیمه قرار می گیرد – جام جم, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://jamejamonline.ir/fa/news/26773
19. تعرفه هر دقیقه مشاوره تلفنی ۲۰۰ تومان – اولین سایت مددکاری اجتماعی ایران, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://socialworkeriran.ir/content/1400
20. تعرفه مشاوره روانشناسی ۱۴۰۳ | هزینه مشاوره آنلاین و روانپزشک – روان آگاه, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://ravanagahclinic.com/psychological-counseling-fee-1400/
21. مددکار اجتماعی کیست؟ و چه وظایفی دارد؟ – کارلیب, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://karlib.com/blog/social-work/
22. کلینیک های مددکاری اجتماعی در کشور توسعه می یابد – خبرگزاری مهر, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://www.mehrnews.com/news/3806823
23. خیریه | معرفی بزرگترین موسسه های خیریه‌ی ایران و جهان – مجله بنیاد دانش, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://mag.bonyaddanesh.org/the-largest-cahrity-in-the-world/
24. همه چیز درباره مددکاری اجتماعی Social Work – سیویلیکا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/6146/
25. کلینیک های مددکاری اجتماعی افزایش یافت – ایرنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/82905529
26. بررسی چالش ها و فرصت های امکان حضور مددکاران اجتماعی در فرایند دادرسی نوجوانان بزهکار: با تاکید بر دیدگاه برخی قضات, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://rjsw.atu.ac.ir/article_15175.html
27. قوه قضاییه در عمل توجهی به مددکاری اجتماعی ندارد در حالیکه ظرفیت های قانونی زیادی وجود دارد, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://socialwork.ir
28. تأثیرات احیای کلینیک‌های مددکاری اجتماعی و چشم‌انداز تشکیل سازمان نظام مددکاری اجتماعی ایران – مددکار نیوز, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://www.madadkarnews.ir
29. رکود و بی تفاوتی در مددکاری اجتماعی ایران: چالش‌ها و راهکارها, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۳, ۲۰۲۵، https://iraniansocialworkers.ir

رسانه تاب آوری ایران