جنگ و تاب‌آوری کودکان
رویکردی تلفیقی از روان‌شناسی و مددکاری اجتماعی پیرامون تاب آوری کودکان در جنگ
فهرست عناوین مطلب
جنگ و تاب‌آوری کودکان
رویکردی تلفیقی از روان‌شناسی و مددکاری اجتماعی پیرامون تاب آوری کودکان در جنگ
نویسنده: مرسده حقیقی
چکیده
کودکانِ درگیر جنگ در معرض تروماهای چند‌لایه قرار می‌گیرند؛ با این حال، پژوهش‌های جدید نشان می‌دهد که عوامل محافظت-کنندهٔ فردی، خانوادگی و اجتماعی می‌تواند تاب‌آوری (Resilience) را در آنان تقویت کند.
این مقاله با اتکا بر تازه‌ترین گزارش‌های یونیسف و دستورکار IASC، ضمن مرور نظریه‌های روانشناختی و الگوهای مداخلهٔ مددکاری اجتماعی، چارچوبی کاربردی برای متخصصان و فعالان رسانه‌ای ارائه می‌دهد. unicef.orgapps.who.int
مقدمه
تجربهٔ جنگ در کودکی، خطر ابتلا به اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)، افسردگی، اضطراب و مشکلات تحصیلی را به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهد. در اوکراین، تنها طی سال ۲۰۲۴ بیش از ۷۶۰ هزار کودک به خدمات حمایت روانی-اجتماعی دسترسی پیدا کردند، رقمی که ابعاد بحران و نیاز به介入 منظم را نشان می‌دهد. reliefweb.int
تأثیرات چندبُعدی جنگ بر سلامت روان کودکان
| بُعد | پیامدهای کلیدی | شواهد |
|---|---|---|
| زیستی‌ـ‌عصبی | افزایش کورتیزول، خواب آشفته، مشکلات رشد | WHO, 2023 wkc.who.int |
| شناختی | افت تمرکز، کاهش عملکرد تحصیلی | پژوهش‌های محیط‌های جنگی sciencedirect.com |
| هیجانی | افسردگی، اضطراب، احساس گناه بازمانده | UNICEF, 2024 unicef.org |
| اجتماعی | انزوای همسالانه، برچسب‌زنی، مهاجرت اجباری | Wessels, 2018 sciencedirect.com |
مفهوم تاب‌آوری و نظریه‌های روانشناختی مرتبط
-
نظریهٔ دلبستگی (بالبی)
روابط مراقبتیِ امن، نخستین سپر کودک در برابر استرس مزمن جنگ است. -
نظام‌های اکولوژیک برونفنبرنر
تاب‌آوری محصول کنش متقابل لایه‌های فرد، خانواده، مدرسه و جامعه است. cerj.educ.cam.ac.uk -
مدل استرس و مقابلهٔ لازاروس & فولکمن
ارزیابی شناختیِ تهدید و توان مقابله، تعیینکنندهٔ واکنش هیجانی کودک است. -
نظریهٔ خودکارآمدی بندورا
باور به توان کنترل رویدادها، پیامدهای روانی تروما را تعدیل می‌کند. -
رشد پساتروماتیک (Tedeschi & Calhoun)
برخی کودکان پس از عبور از تروما به سطوح تازه‌ای از معنا، همدلی و هدف می‌رسند.
الگوهای مداخله روانشناختی
| سطح مداخله | رویکردهای مؤثر | نکات عملی برای مددکاران اجتماعی |
|---|---|---|
| جامعه | آموزش کمک‌های اولیه روانی (PFA)، کمپین‌های مدرسهٔ ایمن | استفاده از پیام‌های رادیویی و شبکه‌های اجتماعی بومی |
| خانواده | آموزش فرزندپروری مثبت، حمایت معیشتی | جلسات گروهی والدین، پیوند کمک نقدی با مشاوره |
| فرد | بازی‌درمانی، هنر‌درمانی، CBT مبتنی بر تروما، Narrative Exposure Therapy | جلسات کوتاه و مکرر، ارزیابی مستمر خطر خودکشی |
چارچوب حداقل خدمات روانی-اجتماعی (MHPSS MSP, 2023) چهار لایهٔ «حمایت‌های پایه»، «خانواده و جامعه»، «خدمات غیر‌اختصاصی» و «مراقبت تخصصی» را توصیه می‌کند. wkc.who.int
نقش مددکاری اجتماعی در تقویت تاب‌آوری
-
ارزیابی جامع نیاز (Bio-Psycho-Social-Spiritual)
تدوین پروندهٔ خانوادگی، سنجش عوامل خطر (از جمله خشونت خانگی و سوءتغذیه). -
مداخله چندرشته‌ای
همکاری با روان‌پزشک، معلم، رهبر مذهبی و مسئولان محلی برای برنامه مشترک مراقبت. -
Plaidoyer (Advocacy)
مستندسازی نقض حقوق کودک و رایزنی برای بودجهٔ حمایت روانی-اجتماعی. -
توانمندسازی جامعه
آموزش همسالان، گروه‌های والدین تسهیلگر، استفاده از داستان‌سرایی فرهنگی برای امیدبخشی.
پیشنهاد کاربردی برای تحریریه «مددکارنیوز»
| اقدام پیشنهادی | هدف | خروجی محتوا |
|---|---|---|
| پرونده ویژه «گزارش از خط مقدم تاب‌آوری» | افزایش آگاهی عمومی | مصاحبه با کودکان، اینفوگرافیک روند رشد پساتروماتیک |
| سلسله پادکست «والدگری در جنگ» | آموزش والدین | ۱۰ قسمت ۱۵ دقیقه‌ای، مهمان: متخصص بازی‌درمانی |
| بسته PDF «راهنمای سریع مددکاران اجتماعی» | ابزار میدانی | چک‌لیست ارزیابی PFA، فرم ارجاع، منابع تماس اضطراری |
نتیجه‌گیری
تاب‌آوری، خصیصه‌ای ایستا نیست بلکه فرآیندی پویا و وابسته به بستر اجتماعی است. رویکرد تلفیقی روان‌شناسی و مددکاری اجتماعی نشان می‌دهد که مداخلات لایه‌لایه – از حمایت‌های اولیه تا خدمات تخصصی – بیشترین اثر را در کاهش عوارض روانی جنگ و ارتقای رشد سالم کودکان دارند.
رسانه‌هایی چون «مددکارنیوز» می‌توانند با تولید محتوای مبتنی بر شواهد و تقویت صداهای محلی، نقشی کلیدی در گسترش این حمایت‌ها ایفا کنند.
منابع گزیده
-
UNICEF. Humanitarian Situation Report No. 47: Ukraine (۲۰۲۴). reliefweb.int
-
WHO. MHPSS-Related Guidelines & Minimum Service Package (۲۰۲۳). wkc.who.int
-
Wessels, M. (2018). Supporting Resilience in War-Affected Children. sciencedirect.com
-
Antony, C. (2022). Framing Childhood Resilience Through Bronfenbrenner’s Ecological Theory. cerj.educ.cam.ac.uk
-
ReliefWeb/UNICEF. Humanitarian Action for Children 2024.
